کارنامه ژاپنی‌ها، چینی‌ها و ایرانی در توسعه آزادگان جنوبی/ چگونه توسعه آزادگان جنوبی «سهلِ ممتنع» شد؟
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، میدان آزادگان از میدان‌های بزرگ نفتی ایران است که در منطقه دشت آزادگان، در فاصله ۱۰۰ کیلومتری از غرب اهواز قرار گرفته است. این میدان نفتی مشترک از شمال در مجاورت میدان مجنون عراق قرار دارد. میدان آزادگان به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده است که میزان نفت درجای میدان آزادگان شمالی در حدود ۵.۸۶ میلیارد بشکه و نفت قابل استحصال آن ۴۲۰ میلیون بشکه برآورد می‌شود. همچنین نفت درجای میدان آزادگان جنوبی نیز ۲۸.۲ میلیارد بشکه و نفت قابل استحصال آن در حدود ۱.۶ میلیارد بشکه برآورد شده است.
در این بین هر چند توسعه هر دو میدان آزادگان شمالی و آزادگان جنوبی در دولت دهم توسط چینی‌ها در دستور کار قرار گرفت اما در دولت یازدهم علیرغم به اتمام رسیدن طرح توسعه میدان آزادگان شمالی، توسعه میدان آزادگان جنوبی دچار تصمیمات عجولانه و اشتباهات استراتژیک شد تا سرنوشت این میدان همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار گیرد و بسیاری از کارشناسان به کاریکاتوری بودن و بی‌ثمر بودن اقدامات دولت یازدهم و دوازدهم در توسعه این میدان اذعان کنند.
در این راستا برای بررسی جزئیات اتفاقات و تصمیماتی که در طول دولت یازدهم و دوازدهم درباره توسعه میدان آزادگان جنوبی اتخاذ شد با نصرالله زارعی معاون توسعه شرکت مهندسی و توسعه نفت که مسئولیت توسعه میدان آزادگان جنوبی را بر عهده داشته است به گفتگو نشستیم. این مصاحبه در دو بخش منتشر خواهد شد.
مشروح بخش اول این مصاحبه پیش روی شما است:
*چگونه پای ژاپنی‌ها به توسعه میدان آزادگان جنوبی باز شد
فارس: ابتدا اجازه دهید بحث را با بررسی تاریخچه‌ای از توسعه میدان آزادگان جنوبی شروع کنیم. کارهای اکتشاف و توسعه این میدان از چه سالی آغاز شد؟
زارعی: اولین چاه اکتشافی در آزادگان جنوبی ۴ یا ۵ سال قبل از انقلاب حفر شد. دومین چاه اکتشافی همزمان با آغاز جنگ تحمیلی حفاری شد و شاهد زنده این مطلب هم آقای مهندس مشتاقیان مدیر محترم اکتشاف شرکت ملی نفت است که چند سال پیش با هم همکار بودیم. ایشان برای بنده خاطره تعریف می‌کرد و می‌گفت ما در دکل حفاری مشغول حفاری بودیم که عراقی‌ها حمله کردند و ما مجبور شدیم دکل را رها کنیم، سپس جنگ تحمیلی آغاز شد و یکی از کانون‌های اصلی جنگ تحمیلی و دفاع مقدس همین منطقه غرب کارون و هور العظیم بود.
بدین صورت تمام عملیات توسعه و اکتشاف در این منطقه متوقف ماند و بعد از اتمام جنگ تحمیلی، حدود سال ۷۶ شرکت ملی نفت از طریق مدیریت اکتشاف شروع به انجام مطالعات و حفر چاه‌های اکتشافی کرد که ۶ چاه اکتشافی بین سال‌های ۷۶ تا ۷۸، در آن منطقه حفاری شد و در نتیجه به قطعیت رسیدیم که آزادگان یک میدان بزرگ و تجاری و قابل تولید است.
سال ۸۰ یا ۸۱ در طی سفری که آقای خاتمی رئیس‌جمهور محترم وقت به ژاپن داشتند، ۲ میلیارد دلار از ژاپن وام کم بهره می‌گیرند و در قبال این وام، شرکت ژاپنی اینپکس توسعه میدان نفتی آزادگان جنوبی را برعهده می‌گیرد. اینپکس صاحب یک قرارداد در قالبی شبیه «مشارکت در تولید» در یکی از میادین نفتی عربستان بود که از آن قرارداد به دلایلی کنار گذاشته شده بود و دنبال جایگزین یک منبع تولید نفت مطمئن برای تأمین نفت خام پالایشگاه خودش میگشت. برای همین با علاقمندی به آزادگان جنوبی آمد و شروع به مذاکرات با طرف ایرانی کرد.
سال ۸۱ یا ۸۲ مذاکرات با شرکت اینپکس به جمع‌بندی رسیده و به قرارداد منتج شد، مصوبه شورای اقتصاد اخذ شد و شرکت اینپکس کارهای مطالعاتی تحت الارضی و سطح الارضی و مین‌روبی را شروع کرد. فعالیت اینپکس در این میدان تا شروع بحث‌های هسته‌ای و تحریم‌ها تا اوایل ۸۴ به صورت جدی ادامه داشت. اما با جدی شدن بحث پرونده هسته‌ای ایران، ژاپنی‌ها کم‌کم عقبنشینی کرده و کاهش فعالیت‌ها را شروع نمودند.
* توسعه میدان آزادگان بعد از رفتن ژاپنی‌ها
فارس: یعنی شرکت اینپکس بلافاصله در سال ۸۴ از پروژه آزادگان جنوبی خودش را کنار کشید؟
زارعی: کم کردن فعالیت اینپکس از سال ۸۴ شروع شد. به گمانم در دولت نهم هم حدود یک سالی با ژاپنی‌ها مذاکره و تعامل کردند که اینپکس در این پروژه بماند. چون بحث ۲ میلیارد دلار وام و توسعه یک میدان مشترک بود. تقریباً یک سالی مذاکرات ژاپنی‌ها با مقامات وقت وزارت نفت در دولت نهم ادامه داشت تا اینکه در ابتدای سال ۸۶ طرف ایرانی دیگر به قطعیت رسید که ژاپنی‌ها نمی‌خواهند کار کنند. بالاخره رویکرد سیاست خارجه ما هم در بحث هسته‌ای مشخص بود و ژاپنی‌ها عملاً کار را تعطیل کردند. جرئیات مربوط هزینه کرد شرکت اینپکس حدود ۱۰۰ میلیون دلار بود که در دفاتر مالی طرح ثبت شده است.
بدین ترتیب شرکت ملی نفت سهم ۷۵ درصدی اینپکس و ۲۵ درصدی شرکت نیکو را به صورت ۱۰ درصد به ۹۰ تغییر داد. یعنی ۹۰ درصد شرکت نیکو و ۱۰ درصد شرکت اینپکس. اینپکس می‌گفت من این ۱۰ درصد سهم را فعلاً داشته باشم اگر تحریم‌ها و مسائل مربوط به آن حل شد من دوباره برمی‌گردم.
با الحاقیه‌ای که امضا شده و به قرارداد میدان آزادگان جنوبی اضافه شد، شرکت نیکو سهامدار حد‌اکثری میدان شد. سپس شرکت نیکو، یکی از شرکت‌های زیرمجموعه خود به نام شرکت پتروایران را مسئول توسعه میدان آزادگان جنوبی کرد. من همان موقع در پتروایران در بخش پروژه‌ها مشغول کار بودم، البته آن زمان بنده در حوزه پروژه‌های دریایی مسئولیت داشتم و پروژه خشکی در حوزه کاری دوست و همکار خوبم جناب دکتر افتخار بود. ولی به هر حال در جلسات مدیریت پیشرفت پروژه‌ها همه‌مان حضور داشتیم و بنده در جریان ماوقع در آزادگان جنوبی قرار داشتم.
بعد از اینکه کار توسعه آزادگان جنوبی به پتروایران محول شد، این شرکت نیز بلافاصله یک تفاهم‌نامه همکاری با مناطق نفت‌خیز امضاء کرد و حاصل آن ورود پتروایران با همکاری مناطق نفت‌خیز این شد که فکر کنم ۲۸ حلقه چاه در شمال و جنوب میدان آزادگان حفاری شد.
این جاده‌های زیرساختی موجود در این میدان نیز عمدتا در همان دوره احداث شد. حتی این کمپ اقامتی و تصفیه‌خانه‌ای که الآن تصفیه‌خانه‌ی پساب صنعتی است نیز ساخته آن دوران است. با احداث دو کلاستر و واحد تفکیک‌گر در شمال و جنوب میدان، نفت تولیدی با دو خط لوله ۱۰-۱۲ اینچی به نزدیک‌ترین واحد بهره‌برداری مناطق نفت‌خیز جنوب ارسال میشد.
فارس: پس با این اقدامات به تولید نفت هم رسیدند؟
زارعی: بله، تا سال ۸۹-۹۰ تولید به حدود ۵۰ هزار بشکه در روز هم رسید.
*مزایای تعامل با چینی‌ها برای توسعه میادین نفتی غرب کارون
فارس: پای چینی‌ها چگونه به میدان آزادگان باز شد؟
زارعی: در زمان حضور آقای مهندس قاسمی شرکت چینی CNPC به پروژه آزادگان ورود کرد و یک الحاقیه‌ای با چینی‌ها منعقد شد. بدین صورت سهم شرکت CNPC بالغ بر ۷۵ درصد و سهم شرکت نیکو ۲۵ درصد شد. یعنی سهم ۹۰ درصدی نیکو دوباره کاهش یافت و ۲۵ درصد شد.
فارس: چرا چینی‌ها برای پروژه آزادگان جنوبی انتخاب شدند؟ آن زمان فکر کنم تازه اوایل شروع تحریم‌های شدیدتر آمریکا هم بود. خود چینی‌ها با چه انگیزه‌ای آمدند؟
زارعی: بالاخره چینی‌ها در غرب کارون هم در میدان نفتی یادآوران که قراردادش با شرکت ساینوپک چین در سال ۸۷ امضاء شده بود تجربه داشتند و در همان حدود زمانی شرکتCNPC توسعه میدان آزادگان شمالی را بر عهده گرفته بود و با منطقه آشنایی داشتند. استراتژی جمهوری اسلامی و دولت وقت هم در واقع توسعه روابط با چینی‌ها بود.
بالاخره بحث تحریم نفت ایران نیز مطرح بود و چین جزء محدود خریداران نفت ایران بود. نوع قرارداد بای‌بک با طرف چینی به نوعی الزام می‌کرد که آنها محصولات میدان را از ایران خریداری کنند. نکته بعدی اینکه ما نیز در تأمین سرمایه موردنیاز برای توسعه میدان به سرمایهگذاری خارجی نیاز داشتیم.
در واقع این دلایل باعث شد که به صورت ترک تشریفات، الحاقیه‌ای به قرارداد میدان آزادگان جنوبی مبنی بر حضور شرکت CNPC اضافه شود، یعنی باز هم قرارداد جدیدی امضا نشد و کار به صورت الحاقیه به قرارداد اولیه پیش رفت. به بیان دیگر قرارداد اصلی میدان آزادگان در سال ۸۱ با شرکت ژاپنی اینپکس امضا شد و تاکنون سه تا الحاقیه به آن خورده است که الحاقیه آخر آن این است که شرکت چینی CNPC متولی کار شده بود.
*وزارت نفت می‌توانست توسعه میدان آزادگان جنوبی را نیز با چینی‌ها پیش ببرد
فارس: عملکرد چینی‌ها در میدان آزادگان جنوبی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
زارعی: امروز که در حال بررسی مدارک جهت تسویه حساب با طرف چینی هستیم، می‌بینیم که عمده کاری که شرکت CNPC تا سال ۹۳ در آزادگان جنوبی کرده بود، مربوط به حفاری ۱۵ حلقه چاه و مقداری خرید کالا و انجام عملیات کارهای مطالعات مهندسی سطح الارض و مطالعات تحت الارض یا مخازن بود.
فارس: چرا نتوانستیم با چینی‌ها در میدان آزادگان جنوبی برخلاف میادین آزادگان شمالی و یادآوران به خوبی همکاری داشته باشیم؟
زارعی: درباره دلایل اخراج چینی‌ها از آزادگان جنوبی، به دلیل اینکه در جریان ریز موضوعات نبوده‌ام، بنده قادر به قضاوت نیستم، زیرا در آن دوره مسئولیتی نداشتم اما عملکرد چینی‌ها در توسعه آزادگان شمالی و یادآوران قابل قبول بود و خوشبختانه توسعه این میادین در سال ۹۵ با حضور رئیس‌جمهور آقای روحانی به سرانجام رسیده و افتتاح شدند.
ما در پروژه بالادستی یک نموداری داریم با نام پلتیو (PLATEAU) که این نمودار مشخص می‌کند که مثلا اگر در آزادگان شمالی تولید به ۷۵ هزار بشکه در روز رسید، این میزان تولید چند سال روی این رقم باقی می‌ماند و بعد افت تولید شروع شود. فکر کنم در میدان یادآوران و آزادگان شمالی در حال حاضر که دوره استهلاک سرمایهگذاری چینی‌ها هم تقریبا به پایان رسیده است، هنوز هم روی آن پیش‌بینی تولید اولیه در حال تولید است و افت تولید نداشتند. این موضوع نشان می‌دهند که چینی‌ها در توسعه این دو میدان از نظر کیفی هم کارشان را خوب را انجام دادند.
در هر پروژه‌ای از جمله میدان بزرگی مثل آزادگان جنوبی یک اصلی به نام اصل یکپارچگی در مدیریت هست. پروژه‌ای به بزرگی و عظمت آزادگان جنوبی که ۲۰۶ حلقه چاه دارد، بیش از ۴۰۰ کیلومتر خط لوله جریانی دارد، بزرگترین واحد فرآورشی کشور را دارد، حتماً باید این یکپارچگی مدیریت در آن لحاظ شود.
نظر شخصی بنده این هست که اگر به هر دلیلی وزارت نفت CNPC را کنار گذاشت، باید یک جایگزینی قبل از کنار گذاشتن این شرکت انتخاب میشد که یک پیمانکار واحد این یکپارچگی در مدیریت را حفظ کند و پروژه از جهاتی دچار آشفتگی نشود. در هر پروژه‌ای اگر پیمانکار توانمند باشد و کارفرما نیز هشیاری و عزم کافی داشته باشد می‌تواند کار را به سرانجام برساند. پیمانکاری که به خط باشد، حرفه‌ای باشد و رویکرد مدیریتش کار کردن باشد، قابل مذاکره است.
فارس: شرکت CNPC این ویژگی‌ها را داشت؟ به نظر شما اگر وزارت نفت عزم داشت می‌توانستیم آزادگان جنوبی را نیز همانند آزادگان شمالی با چینی‌ها به سرانجام برسانیم؟
زارعی: قطعاً شرکت CNPC یک شرکت توانمند و حرفه‌ای بود و به نظرم وزارت نفت می‌توانست این پیمانکار را با مدیریت قوی‌تر در این پروژه نیز مانند پروژه‌های آزادگان شمالی و یادآوران به خط کند. به نظرم هم ما باید مقداری با طمأنینه و باحوصله‌تر با آنها همراهی می‌کردیم و هم چینی‌ها باید کار را جلو می‌بردند. البته شاید خود چینی‌ها هم آن زمان نمی‌خواستند که ریسک سرمایهگذاری در ایران را با توجه به رویکرد سیاست خارجی دولت یازدهم و فضای تحریمی موجود بیشتر کنند.
* وزارت نفت منتظر گرفتن پیشنهاد از شل و توتال بود
فارس: بعد از رفتن چینی‌ها از میدان آزادگان جنوبی چه اتفاقی در این میدان افتاد؟ نقشه وزارت نفت برای ادامه ماجرا چه بود؟
زارعی: بعد از رفتن چینی‌ها، طرح به چندین بسته کاری تقسیم شد. در بخش سطح‌الارض به صورت جداگانه مناقصه برگزار شد و پیمانکاران انتخاب شدند. در بخش تحت‌الارض هم حدود ۱۲۶ حلقه چاه از طریق پیمانکاران ایرانی حفاری و تکمیل گردید. به طور کلی تاکنون ۱۷۵ چاه در این میدان حفاری شده است که شامل ۶ حلقه چاه اکتشافی، ۲۸ حلقه چاه در فاز تولید زودهنگام توسط پتروایران، ۱۵ حلقه چاه توسط چینی‌ها و حدود ۱۲۶ چاه نیز بعد از رفتن چینی‌ها حفاری شده است که از این ۱۲۶ حلقه حدود ۷۰ حلقه توسط شرکت ملی حفاری، حفاری شده است.
فارس: یعنی بعد از رفتن چینی‌ها خود شرکت مهندسی و توسعه نفت (متن) کار مدیریت توسعه این میدان را برعهده گرفت؟
زارعی: بله شرکت متن در واقع در نقش پیمانکار یکپارچه ظاهر شد.
فارس: پس عملکرد شرکت متن را در توسعه آزادگان جنوبی خوب ارزیابی می‌کنید؟
زارعی: با توجه به جمیع جهات خوب بوده است. یعنی بهتر از این بود که ما معطل بمانیم که یک شرکت خارجی مثل شرکت شل یا توتال بیاید یا نیاید. در میدان مشترک در واقع نباید معطل می‌ماندیم و کار خوبی کردیم. در صورت‌جلسات پیشرفت پروژه‌های شرکت متن همیشه بحث بر سر این بوده که یک پیمانکار عمومی (GC) کار را بر عهده بگیرد. همزمان وزارت نفت منتظر اخذ پیشنهاد از شل، توتال و … هم بود، حتی فکر کنم خود چینی‌ها هم برای حضور در این میدان در قالب قرارداد IPC پیشنهاد داده بودند.
در همان صورت‌جلسه خلع ید چینی‌ها تاکید شد که اگر چینی‌ها هم علاقمند بودند در مدل جدید قرارداد می‌توانند برای توسعه آزادگان جنوبی اقدام کنند و شرکت نفت نیز هزینه‌های دور قبل آنها را در قرارداد جدید در نظر می‌گیرد. یعنی پیش‌بینی حضور چینی‌ها به صورت آی پی سی در این قرارداد شده بود و در مصوبه هیأت مدیره شرکت ملی نفت آمده بود.
*پروژه میدان آزادگان جنوبی باید ۲ یا ۳ ساله به سرانجام میرسید
فارس: به چه دلیل تصمیم گرفته شد که قرارداد GC با پتروپارس بسته شود؟ مگر همان مدلی که شرکت متن در حال توسعه میدان بود کارآیی کافی نداشت؟
زارعی: طبیعتا و قاعدتا شرکت متن مجری اجرای تصمیمات و سیاست گذاری‌های بالا دست بوده است. با مدل شرکت متن ما به ۶۹ درصد پیشرفت در توسعه آزادگان جنوبی رسیده بودیم و ۳۱ درصد دیگر هم می‌توانست با آن مدل ادامه پیدا کند.
فارس: وقتی این چاه‌ها حفاری میشدند چرا همزمان فکری به حال احداث واحد فرآورش مرکزی (CTEP) نشده بود؟ به هر حال حفاری چاه بدون احداث این واحد باعث عبث شدن کارها می‌شود. هم‌اکنون این انتقاد را به شرکت پتروپارس وارد می‌کنند که چرا در احداث این واحد CTEP تعلل کرده است. سوال بنده این است که چرا قبل از آمدن پتروپارس این کار انجام نشد؟
زارعی: بنده معتقد بوده و هستم و همیشه گفته‌ام که پروژه آزادگان جنوبی باید در ظرف چهار سال تمام میشد، چون پروژه پیچیده‌ای نیست که شما بگویید میدان در نیمه‌ی دوم عمرش هست و تکنولوژی جدید افزایش تولید و تزریق آب و … نیاز داشت. فقط باید چاه می‌زدید، خط لوله احداث می‌کردید با یک واحد فرآورش مرکزی.
در مدیریت پروژه وقتی می‌خواهیم زمان پروژه را حساب کنیم، طولانی‌ترین بسته کاری آن تعیین‌کننده زمان پروژه هست. حالا سه ماه یا شش ماه هم به عنوان دوره تنفس یا دوره احتیاطی روی آن می‌گذاریم و می‌گوییم این پروژه مثلا چهار ساله باید انجام شود. ما که قرار نیست در پروژه‌ها به صورت سری بسته‌های کاری را پیش ببریم. باید به صورت موازی همه بسته‌ها برنامه‌ریزی شده و پیش می‌رفت.
پروژه‌های مراکز تفکیک یا بهره‌برداری بالادستی نسبت به پروژه‌های پتروشیمی از نظر سختی کار و پیچیدگی فنی، خیلی ساده‌تر هستند. دیرتحویل‌ترین اقلام واحد فرآورش مرکزی، کمپرسورهای فشارافزایی گاز است. یک کمپرسور در دنیا ۱۲ ماه ساخته می‌شود، تا حمل شود و به ایران بیاید ۱۸ ماه طول می‌کشد، تا راه‌اندازی شود ۲۴ ماه زمان می‌برد. در یک پروژه‌ای مثل CTEP زمان‌برترین قلم آن، کمپرسورها هستند. در نتیجه احداث واحد فرآورش مرکزی باید ۲ الی ۳ ساله تمام میشد.
بنده زمانی که مسئول توسعه میدان آزادگان جنوبی شدم، فکر می‌کردم این پروژه را یک ساله جمع می‌کنم ولی آنقدر پیچیدگی‌های غیرلزوم و غیرفنی وجود داشت که کارها عملا گره خورد و اجرای طرح آزادگان به قولی “سهلِ ممتنع” شده است. پروژه آزادگان پروژه‌ای است که خیلی راحت می‌توان آن را به سرانجام رساند اما از یک طرف سر یک موضوع کوچک قراردادی دو سال باید در این بروکراسی‌ها رفت و آمد می‌کردیم. سیستم بروکرات و عدم تناسب مسئولیت و اختیارات مهمترین چالش برای تصمیم‌گیری درباره این میدان بود.
اما درباره سوال شما، البته اینکه چرا قبل از پتروپارس واحد CTEP ساخته نشد، مربوط به قبل از مسئولیت بنده است و من صرفا تحلیلم از وقایع را ارائه می‌دهم. بالاخره یک پروژه بالادستی شامل سه بخش مطالعه، اجرای بخش‌های تحت الارض و سطح الارض است. باید این سه را به صورت موازی در برنامه زمان‌بندی مشخص انجام بدهیم.
الان حدود ۱۱۰ چاه تولیدی شده است (که به دلایلی در طول این بیش از ده سال دچار افت تولید شده‌اند یا چاه‌هایی نیاز به تعمیرات پیدا کرده‌اند) و ۶۵ چاه دیگر نیز در کوتاه مدت حدود یک ساله قابل تولیدی شدن هست، واحدهای تفکیک میانی به نام گاسپ‌های شمالی و جنوبی و ۶-۷ مرکز چند راهه (از ده مرکز) قابل بهره برداری و عملیاتی شدن هستند.
سوابق نشان می‌دهد که برای احداث واحد CTEP قبل از ورود پتروپارس چندین بار مناقصه برگزار شد که به دلایلی آن مناقصات باطل شدند. در آخرین مناقصه این واحد به صورت مشارکتی به یک شرکت ایتالیایی و یک شرکت ایرانی واگذار شد که در سال ۹۷ و با بازگشت تحریم‌ها توسط ترامپ عملا شرکت ایتالیایی از دادن ضمانت‌نامه حسن انجام تعهدات امتناع و از اجرای کار منصرف شد و چون رهبر مشارکت بود، عملا نتیجه این مناقصه هم بی‌نتیجه ماند
مصاحبه از سیداحسان حسینی
پایان بخش اول…
نتهای پیام/