دیپلماسی گاز-۱| برنامه احیای تجارت گاز با ترکمن‌ها / پیشنهاد ایران و ترکمنستان در مذاکرات جدید گازی چه بود؟
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، ایران با در دست داشتن ۱۸ درصد ذخایر گاز جهان و همچنین موقعیت منطقه‌ای ویژه خود می‌تواند به عنوان یکی از بازیگران اصلی در بازار گاز منطقه نقش آفرینی کند و به کمک صادرات گاز طبیعی پیوندهای راهبردی بلندمدت با کشورهای طرف تقاضا ایجاد کند.
به طور کلی تجارت گاز طبیعی برای ایران از دو جنبه حائز اهمیت است. با توجه به وابستگی شدید کشورهای مصرف‌کننده گاز به این سوخت، امکان تحریم‌پذیری و محدودیت تاثیرگذار در تجارت گاز ایران همانند فروش نفت وجود ندارد. تداوم صادرات ایران به ترکیه و معافیت‌های پی‌در‌پی آمریکا به عراق برای واردات گاز از ایران، صحت این گزاره را تایید می‌کند. در نتیجه اولین مزیت توسعه تجارت گاز، تضمین درآمدهای ارزی حاصل از صادرات گاز حتی در تحریم‌ها است.
دومین مزیت توسعه تجارت گاز ناظر به ایجاد وابستگی سیاسی کشورها است. به بیان دیگر به دلیل ساختار خاص بازار گاز جهان، صادرات گاز یکی از مهمترین ابزارهای برای ایجاد وابستگی در کشورهای طرف معامله است. این موضوع به ویژه در مورد تجارت گاز با کشورهای منطقه از طریق خط لوله اهمیت بیشتری پیدا می‌کند و می‌تواند موجب افزایش قدرت منطقه‌ای ایران شود.
توجه داشته باشید که «تجارت گاز» صرفا به معنای صادرات گاز نیست، بلکه هر نوع تعامل گازی با کشورها را شامل می‌شود. یعنی تجارت گاز مجموعه‌ای شامل صادرات گاز، واردات گاز و سوآپ گاز است که در این بین علاوه بر مزایای اقتصادی برای کشورها، وابستگی متقابل سیاسی و امنیتی نیز بین آنها ایجاد می‌شود.
*احیای تجارت گاز ایران با فعالسازی دیپلماسی انرژی ذیل یک نقشه جامع
توسعه تجارت گاز ایران با کشورهای منطقه، نیازمند فعال شدن دیپلماسی گاز در وزارت نفت ذیل یک برنامه جامع و نقشه راه مشخص است. در این راستا تجربه دولت دهم ثابت کرد که علیرغم تحریم‌های آمریکا می‌توان با دیپلماسی هوشمندانه برای فتح بازارهای گاز منطقه‌ای اقدام کرد.
در این راستا جواد اوجی وزیر نفت که در دولت دهم به عنوان مدیرعامل وقت شرکت ملی گاز ایران ایفای وظیفه میکرد، نقش قابل توجهی در فعال کردن دیپلماسی گاز در آن دولت و توسعه تجارت گاز ایران داشت. در کارنامه اوجی «بسترسازی برای صادرات گاز به پاکستان»، «انعقاد قرار صادرات گاز ایران به عراق»، «حل مناقشه ایران و ترکمنستان برای واردات گاز ترکمن‌ها» و … به چشم می‌خورد.
اما با روی کار آمدن دولت یازدهم، وضعیت ایران در بازار گاز منطقه به کلی تغییر کرد و در طول ۸ سال گذشته تمامی فرصت‌های تجارت گاز ایران با کشورهایی مانند کویت، عراق، افغانستان، پاکستان، ترکیه، عراق، عمان، ترکمنستان، هند و حتی اروپا از بین رفت و یا جایگاه ایران به شدت متزلزل شد.
خبرگزاری فارس در پرونده «دیپلماسی گاز» قصد دارد به بررسی ظرفیت‌های ایران در احیای تجارت گاز با کشورهای منطقه‌ای و جهان بپردازد. همانطور که گفته شد، تجارت گاز صرفا به معنای صادرات گاز نیست. با توجه به وضعیت ناترازی گاز ایران در فصول سرد سال اتفاقا واردات گاز از سایر کشورها نیز می‌تواند بخشی از پازل تجارت گاز ایران تعریف شود.
در شماره اول پرونده «دیپلماسی گاز» به موضوع تجارت گاز ایران و ترکمنستان پرداخته می‌شود.
*فرصت طلایی ایران برای صادرات گاز ترکمنستان به کشورهای منطقه
ترکمنستان به عنوان چهارمین کشور بزرگ دارنده ذخایر گازی که دسترسی به آب‌های آزاد ندارد به عنوان یک فرصت در اختیار ایران است تا با تجارت گاز این کشور از مسیر ایران با کشورهای طرف تقاضا در همسایگی خود، علاوه بر منافع اقتصادی نقش کشور در بازار تجارت گاز منطقه نیز پررنگ‌تر شود.
در این راستا مرکز پژوهش‌های مجلس با انتشار گزارشی با عنوان «چشم‌انداز بازارهای جهانی انرژی در افق ۲۰۴۰، فرصت‌ها و تهدیدات پیش روی ایران» گاز ترکمنستان را یکی از فرصت‌های ایران برای توسعه تجارت گاز در منطقه عنوان می‌کند: «تحلیل آینده بازارهای جهانی انرژی، بازگوکننده فرصت‌های قابل توجه و ارزشمندی برای ایران در بلندمدت است که باید از هم‌اکنون برای بهره‌مندی بهینه و مؤثر از آن تدابیر ویژه‌ای اندیشید. رشد قابل توجه تقاضای گاز جهان با مرکزیت جنوب و شرق آسیا و حوزه خاورمیانه، افزایش نیاز به واردات گاز در کشورهای همسایه ایران نظیر امارات، کویت، پاکستان، رشد تولید گاز ترکمنستان و آذربایجان و امکان انتقال گاز مازاد تولیدی به بازارهای منطقه از طریق ایران، فرصت‌های طلایی هستند که در صورت اتخاذ راهبردهای صحیح و کارآمد به افزایش سهم ایران از تجارت گاز جهان خواهد انجامید».
قرارداد واردات گاز از ترکمنستان در سال ۱۳۷۵ برای مدت ۲۵ سال منعقد شد. بر طبق این قرارداد ایران سالانه تا ۱۲ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی از این کشور وارد میکرد، اما علیرغم فرصت مناسب ایران برای بهره‌برداری از این قرارداد و حتی تقویت تعاملات گازی با ترکمنستان، نهایتا در سال ۱۳۹۵ پس از ۲۰ سال به دلیل اختلافات مالی، صادرات گاز ترکمنستان به ایران متوقف شد.
*دولت دهم چگونه تعامل گازی با ترکمنستان را در اوج تحریم‌ها حفظ کرد؟
اکنون یک سوال اساسی مطرح می‌شود، چه شد که ظرفیت گاز ترکمنستان برای تامین نیاز داخلی ایران و صادرات گاز این کشور به سایر کشورهای منطقه از مسیر ایران از دست رفت؟ به طور کلی مناقشه اصلی ایران و ترکمنستان ناظر به تسویه مالی بهای گاز از سال ۹۰ (شروع تحریم‌های هوشمند آمریکا) شروع شد. در سال ۹۵ صادرات گاز به ایران متوقف شد و در تیرماه ۹۹ ایران در دادگاه بین‌المللی به پرداخت ۲ میلیارد دلار خسارت به ترکمنستان محکوم شد.
اما برای اینکه بدانید ماجرا از چه قرار است بهتر است موضوع تسویه مالی بدهی ایران به ترکمنستان را از دولت دهم مورد بررسی قرار دهیم. در این راستا رستم قاسمی وزیر اسبق نفت می‌گوید: «درست است که الان برای تامین نیاز داخلی به گاز ترکمنستان نیاز نداریم، ولی گاز این کشور مزیت‌هایی برای ایران دارد. گاز ترکمنستان گاز ارزانی بود و برای ما توجیه اقتصادی داشت که این گاز را در شمال کشور مصرف کرده و گاز معادل خودمان را با قیمت بالاتر به کشورهای همسایه صادر کنیم یا حتی می‌توانستیم گاز این کشور را در شمال کشور دریافت و مصرف کنیم و در جنوب کشور گاز خودمان را سوآپ کنیم. لذا تداوم تعامل گازی با ترکمنستان اهمیت ویژه‌ای برای ایران داشت».
وی ادامه داد: «در سال ۹۰ تحریم‌های آمریکا علیه ایران اعمال شد و به دلیل دسترسی نداشتن به سوئیفت، تبادلات مالی ما با ترکمنستان با محدودیت مواجه شد و در نتیجه به این کشور بدهکار شدیم. از طرفی دوستان ترکمنستانی هم فشار می‌آوردند که پول ما را پرداخت کنید».
قاسمی گفت: «در آن مقطع زمانی بنده دو سفر به ترکمنستان رفتم و با رئیس جمهور این کشور ملاقات کردم. در آن جلسات بنده با ترکمن‌ها مذاکره کردم و در نهایت پیشنهاد دادم که بدهی ایران به ترکمنستان از طریق تهاتر کالا با این کشور تسویه شود. لذا پیشنهاد نهایی این شد که ترکمن‌ها کالاهای مورد نیازی که از سایر کشورها وارد می‌کنند را از ایران بخرند و آنها هم پذیرفتند».
وزیر اسبق نفت گفت: «بعد از این توافق، بنده با نخست وزیر و چند تن از وزرای ترکمنستان دیدار کردم و بر روی کالاهایی که می‌توانست مورد تهاتر قرار بگیرد، توافق کردیم که شامل هزار دستگاه اتوبوس، خطوط لوله و محصولات پتروشیمی و مواردی از این دست بود. کلیات این کالاها و تجهیزات مورد توافق قرار گرفت و بعدا مسئولین دو کشور بر روی قیمت آنها هم توافق کردند».
وی ادامه داد: «فرآیند کار بدین صورت بود که ما در ایران از شرکت‌های ایرانی کالاها را خریداری می‌کردیم، پول آن را شرکت ملی گاز پرداخت میکرد و سپس ما به ازای دلاری آن را به جای مطالبات گازی ترکمنستان حساب می‌کردیم و کالاها را به ترکمنستان می‌فرستادیم. این توافق منافع خوبی برای هر دو کشور داشت، زیرا هم پول گاز ترکمنستان پرداخت می‌شد و هم از تولیدکنندگان ایرانی حمایت می‌شد».
قاسمی اظهار داشت: «حتی در بعضی موارد به جای تحویل کالا به ترکمنستان، ما به آنها طلا می‌دادیم. حتی یادم می‌آید که یک بار آقای اوجی مدیرعامل شرکت ملی گاز طلا را با هواپیما بار کردند و به ترکمنستان بردند، چون ترکمنستان شرط کرده بود، طلا را تنها در بانک مرکزی کشورشان تحویل می‌گیرند. به هر حال طبق توافقاتی که انجام داده بودیم کار داشت جلو می‌رفت و ما گاز ارزان از ترکمنستان وارد می‌کردیم و کالای ایرانی به این کشور صادر می‌کردیم».
*زنگنه چگونه روابط گازی ایران و ترکمنستان را تخریب کرد؟
همانطور که گفته شد با توافق جدید ایران و ترکمنستان برای تسویه مالی تمامی مناقشات بین دو کشور برطرف شد و یک بازی برد-برد برای طرفین ایجاد شد که البته مزیت بیشتری برای ایران داشت، زیرا هم گاز ارزان ترکمنستان را خریداری میکرد و هم مابه‌ازای آن جریان صادرات کالا و تجهیزات به این کشور را ایجاد کرده بود.
اما با روی کارآمدن دولت یازدهم، بیژن زنگنه وزیر نفت توافق قبلی ایران و ترکمنستان در تسویه مالی بهای گاز را بهم زد و در شهریور ۹۲ طی توافقی جدید با ترکمنستان و طی یک الحاقیه جدید قراردادی، پذیرفت که علاوه بر تعهد پرداخت ارزی پول گاز (و نه تهاتری)، جریمه دیرکرد را نیز بپردازد، به طوری که هر ماه تأخیر در پرداخت هر صورتحساب گازی ترکمنستان، منجر به پرداخت درصدی مشخص بابت دیرکرد می‌شد.
با توجه ناکامی برجام در احیای روابط بانکی ایران حتی قبل از روی کارآمدن ترامپ، با تعهدی که وزارت نفت به ترکمن گاز داده بود، دی‌ماه ۹۵ میزان بدهی ایران به مرز ۲ میلیارد دلار رسید و با تداوم شرایط و ناتوانی ایران در پرداخت ارزی بهای گاز ترکمنستان پرونده ایران به دادگاه‌های بین‌المللی ارجاع داده شد و ایران مبلغ ۲ میلیارد دلار دیگر نیز جریمه شد.
هنوز معلوم نیست که واقعا بیژن زنگنه وزیر نفت چرا شیوه تسویه مالی در قرارداد گازی ایران و ترکمنستان را تغییر داد؟ بر فرض که حتی برجام هم باعث گشایش بانکی برای ایران می‌شد، با توجه به مزیت تهاتر گاز به کالای ایرانی آیا باز هم تداوم روند گذشته تسویه مالی به نفع ایران نبود؟
نکته جالب توجه اینکه در دوران زنگنه، همواره وزارت نفت تاکید میکرد که با توجه به تکمیل فازهای پارس جنوبی و افزایش تولید گاز دیگر نیازی به تعامل گازی با ترکمنستان نیست، درحالیکه که ظرفیت تجارت گاز ایران با ترکمنستان تنها محدود به تامین نیاز داخل نبود بلکه ایران می‌توانست گاز نسبتا ارزان ترکمنستان را از مسیر خود به سایر کشورهای منطقه صادر کند و از این طریق درآمد ارزی خود را افزایش دهد.
*پیشنهاد ایران و ترکمنستان در مذاکرات جدید گازی چه بود؟
با روی کار آمدن دولت سیزدهم و ریاست جواد اوجی بر وزارت نفت، احیا و توسعه تعاملات گازی ایران و ترکمنستان دوباره در دستور کار وزارت نفت قرار گرفت تا بدین صورت مشکلات و مناقشه‌های گازی ایجاد شده بین دو کشور در طول دولت یازدهم و دوازدهم حل و فصل شود.
همانطور که گفته شد جواد اوجی سابقا مدیرعامل شرکت ملی گاز در دولت دهم بوده و تئوریسین و متولی اصلی توسعه تجارت گاز در دولت دهم بود. همچنین چالش تسویه مالی ایران و ترکمنستان در دوره اول تحریم‌ها نیز با مدیریت وی حل و فصل شده بود.
در این راستا جواد اوجی وزیر نفت ۲۳ شهریورماه سال جاری در اولین سفر خارجی به ترکمنستان سفر کرد تا دوباره جریان واردات گاز از ترکمنستان به ایران را برقرار کند. در جریان این سفر که با استقبال ویژه طرف ترکمنستانی همراه بود وزیر نفت ایران با معاون انرژی رئیس جمهور ترکمنستان به گفتگو نشستند. در این جلسه دو طرف پیشنهادات خود را درباره احیای تجارت گاز مطرح کردند و در حال حاضر در حال ارزیابی پیشنهادات هستند. بدین صورت تصمیم‌گیری درباره چگونگی تعاملات گاز بین دو کشور به مذاکرات بعدی موکول شده است.
*توافق رئیس جمهور ایران و ترکمنستان برای حل مسئله گاز
نکته حائز اهمیت درباره تجارت گاز این است که این موضوع به دلیل ابعاد سیاسی و امنیتی آن نه تنها توسط وزیر نفت بلکه باید توسط رئیس جمهور و وزیر امور خارجه و مسئولین کلان کشوری نیز پیگیری شود.
در این راستا سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهور، ۲۶ شهریور و در دومین روز از سفر به تاجیکستان برای حضور در نشست سازمان همکاری‌های شانگهای، در دیدار «قربانقلی بردی محمداف» رئیس جمهور ترکمنستان، اظهار داشت: «برگزاری منظم جلسات کمیسیون مشترک همکاری های اقتصادی می تواند محرک موثری برای گسترش مناسبات ایران و ترکمنستان باشد. تبادل انرژی و افزایش حجم مبادلات و ترانزیت کالا بین دو کشور از جمله زمینه‌های مستعد برای تقویت همکاری های ایران و ترکمنستان است».
در این دیدار دو طرف درباره حل مساله گاز با یکدیگر توافق کردند. رئیس جمهور ترکمنستان نیز در این دیدار با ابراز خرسندی از روابط دوستانه کشورش با جمهوری اسلامی ایران تصریح کرد: «بنا داریم برگزاری کمیسیون مشترک همکاری های اقتصادی دو کشور به شکل منظم دنبال شود. فعال تر کردن ظرفیت های ترانزیتی بین ایران و ترکمنستان نقش قابل توجهی در ارتقای سطح تعاملات اقتصادی و تجاری بین دو کشور خواهد داشت».
با توجه به توافق دو رئیس جمهور ایران و ترکمنستان برای حل مسئله گاز به نظر می‌رسد که تداوم مذاکرات بین دو کشور و انعطاف‌پذیری طرفین درباره خواسته‌های خود می‌تواند هر دو کشور را از مزایای احیای تجارت گاز بهره‌مند کند. در نتیجه ضروری است که وزارت نفت موضوع تجارت گاز بین ایران و ترکمنستان را در قالب جلسات مختلف ادامه دهد.
*تعلل در احیای تجارت گازی، بازی دو سر باخت برای ایران و ترکمنستان
طبیعی است که بعد از ۸ سال مناقشه بی‌دلیل بین دولت یازدهم و دوازدهم با ترکمن‌ها در مسئله گاز، انتظار رسیدن به یک توافق برد-برد در همان گام اول کمی دور از ذهن است، اما انچه قطعی است این بوده که ترکمنستان نقش ویژه‌ای در پازل ایران برای رسیدن به هاب گازی منطقه را دارد. ایران و ترکمنستان می‌توانند با تعریف همکاری استراتژیک تبدیل به بازی‌گردان‌های اصلی تجارت گاز منطقه شوند، موضوعی که نیازمند پیگیری وزارت نفت است.
با توجه به نیاز ایران به گاز ترکمنستان در فصل سرد پیش رو، هم‌اکنون دست برتر کمی با این کشور است اما با گذر از فصول سرد قطعا کفه ترازوی این معامله به نفع ایران تغییر خواهد کرد. لذا با توجه به نیاز متقابل دو کشور به تعامل گازی، تاخیر در رسیدن به توافق در کنار اینکه ایران را در تامین سوخت زمستانی با چالش مواجه خواهد کرد، به ضرر ترکمن‌ها هم خواهد بود، زیرا به زودی با گذر از فصل سرما قدرت چانه‌زنی آنها نیز کاهش خواهد یافت.
انتهای پیام/ب