غرب آسیا تشنه است؛ بی آبی، بحرانی که هنوز جدی گرفته نمی‌شود
به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری فارس، دهه‌هاست که کارشناسان، دانشگاهها و نهادهای بین‌المللی در خصوص بحران آب و اینکه این موضوع می‌تواند به بحران‌های اجتماعی، اقتصادی و چه بسا سیاسی و امنیتی منجر شود، هشدار می‌دهند و آن‌چنان که شایسته است گوش شنوایی برای این هشدارها وجود نداشته. شاید بتوان گفت که در سال‌های اخیر با بروز و ظهور اثرات کم آبی، مقامات و حتی مردم عادی نیز بیش از گذشته در حال لمس آن هستند.
مسائل مربوط به بحران و مدیریت آب از دیدگاه سازمان ملل متحد پس از مشکل جمعیت به عنوان دومین مسئله اصلی جهان شناخته شده است. باید توجه داشت که امکان افزایش منابع آب شیرین جهان و حل این بحران از این طریق وجود ندارد.
طبق گزارش سازمان یونسکو در سال ۲۰۱۲ تنها کمتر از ۱ درصد کل منابع آب کره زمین شیرین است و حدود ۶۳ درصد از کل منابع آب شیرین به صورت یخ در یخچال‌های قطب شمال، قطب جنوب و یخچال‌های کوهستانی، خارج از دسترس مستقیم انسان قرار دارد. ۱۱ کشور برزیل، روسیه، چین، کانادا، اندونزی، ایالات متحدده آمریکا، هند، کلمبیا و جمهوری دموکراتیک کنگو، ۶۱ درصدد کل منابع شناخته شده آب شیرین را در اختیار دارند [۱].
در این نوشتار تلاش داریم به بررسی اجمالی بحران آب در منطقه غرب آسیا به عنوان یکی از کانون‌های اصلی بحران آب در کره زمین بپردازیم. موضوع آب همچنین یکی از عوامل تنش و بحران در میان کشورهای منطقه نیز به شمار می‌رود که تلاش میشود در مقاله جداگانه این موضوع بررسی شود.
اغلب کشورهای غرب آسیا از نظر آب شیرین بسیار فقیر هستند. جدی بودن بحران آب در خاورمیانه به گونه‌ای است که در ۱۱ سال آینده بسیاری از کشورها قادر نخواهند بود آب مورد نیاز کشاورزی، صنعتی، آشامیدنی و دیگر مصارف خود را تأمین کنند. امروزه بیش از ۲۶ کشور در جهان کمبود آب دارند که ۹ کشور در خاورمیانه قرار دارد.[۲]
خاورمیانه خانه شش درصد جمعیت جهان است و از سویی تنها یک درصد آب شیرین جهان را در خود جای داده است، به همین دلیل کشورهای این منطقه باید یک تصمیم حیاتی بگیرند تا فاصله بین میزان تقاضا و عرضه منابع آب را کاهش دهند.
جدول بالا بخوبی نشان می‌دهد که ۱۳ کشور و رژیم موجود در غرب آسیا از لحاظ مقدار آبی که از طریق منابع طبیعی می‌توانند استحصال کنند در بی آبی مطلق قرار دارند. این مسأله جدای از چگونگی مدیریت این مسأله است، به طوریکه کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس اقدام به شیرین‌سازی گسترده آب دریا کرده‌اند و رژیم صهیونیستی نیز برای فائق آمدن بر بحران کم آبی اقدام به تصاحب و اشغال منابع آبی کشورهای همجوار خود کرده است.
جدول بالا همچنین یک واقعیت تلخ را عیان می‌سازد که کشوری همچون کویت و دیگر کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس علی‌رغم فقر شدید منابع آبی چگونه بر این بحران غلبه کرده‌اند و کشور ایران علی‌رغم دارا بودن منابع آبی به نسبت بیشتر، در واقعیت برای تأمین آب مورد نیاز خود با مشکل مواجه است.
وضعیت آب در کشورهای حاشیه خلیج فارس [۳]
بررسی موردی چند کشور غرب آسیا که با بحران آب مواجه هستند.
عراق
مشکل کم آبی در عراق دارای ابعاد مختلفی است که بر روی کشاورزی، صنعت و بهداشت این کشور تأثیرگذار بوده است. بخشی از این بحران به عوامل خارجی و بخشی نیز حاصل سوءمدیریت‌هاست.
منابع اصلی آبی عراق از جمله دو رود بزرگ دجله و فرات و آب‌های زیر زمینی است. با این حال در سال‌های اخیر این کشور با بحران کم آبی مواجه بوده است که اوج آن را در تابستان سال ۲۰۱۸ شاهد بودیمإ به طوریکه به گفته وزارت کشاورزی عراق کم بارشی این سال در ۷۰ سال گذشته بی سابقه بوده است. در این سال ۴۰ درصد اراضی کشاورزی عراق نیز از بین رفت و میزان آب ورودی به دجله نیز به شکل قابل توجهی کاهش یافت.[۴]
از سوی دیگر از سال ۲۰۰۳ به این سو هیچ سد یا تأسیسات آبی جدیدی در عراق ساخته نشده و همچنین این کشور ىر حوزه تأسیسات تصفیه آب یا مهار آب‌های جاری دچار کمبود شدید است.
بنابراین افزایش جمعیت، خشکی و کم بارشی، خشکی روخانه‌ها و افزایش دما، نبودن مدیریت آب، فساد حکومتی و همزمان حضور تروریسم که توان اصلی دولت را به خود اختصاص داده از عوامل اصلی داخلی بحران آب در عراق محسوب میشود. در بخش خارجی نیز دولت‌های عراق تاکنون نتوانسته‌اند مشکل خود را با کشورهای همجوار از جمله ترکیه و ایران در تعیین حق‌آبه خود برطرف کنند و سیاست سدسازی گسترده ترکیه بر روی فرات و دجله سهم به سزایی در کاهش آب ورودی به این دو رود اصلی عراق دارد.
از سوی دیگر افزایش میزان تبخیر آب و کاهش آب ورودی به دجله و فرات، توازن میان آب شیرین روخانه‌ها و آب شور دریای خلیج فارس را بر هم زده و موجب ورود آب شور به داخل عراق و وارد آمدن ضربه شدید به محیط زیست و کشاورزی جنوب این کشور شده است. خشکی رودخانه‌ها همچنین موجب وزش بادهای حامل مقادیر زیاد نمک شده و این رویداد باعث فرسایش سالانه پنج درصدی زمین‌های کشاورزی در عراق شده است.
بنابراین عراق به عنوان کشوری که دارای سرانه بالایی از زمین‌های زیرکشت بود، اکنون مجبور به واردات مواد غذایی شده است.
سوریه
سوریه در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۱ به تدریج با یک موج مهاجرتی از سمت روستاها و شهرهای کوچک به سمت شهرهای بزرگ و حومه دمشق به دلیل خشکسالی و و از بین رفتن زمین‌های زراعی مواجه بود که برخی کارشناسان یکی از عوامل بروز بحران و جنگ داخلی در این کشور را مهاجرت گسترده از روستاها و افزایش حاشیه‌نشینی می‌دانند.
طبق گزارش «برنامه توسعه انسانی کشورهای عربی» زیر نظر سازمان ملل در سال ۲۰۰۹، سوریه در آن سال در حوزه سهم هر فرد از میزان بارش، از ۲۰ کشور عربی در رتبه ۱۳ قرار داشت.[۵]
«فرانچیسکا دو شاتیل» محقق حوزه آب در دانشگاه دمشق و نویسنده کتاب «سلاطین آب و ساخت سدها؛ قصه آب و مردم در خاورمیانه» در کتاب خود می نویسد که سوریه از لحاظ دارا بودن منابع آبی بسیار غنی است، اما در حوزه سرانه دسترسی هر فرد به آب شاهد بحران است.»[۶]
کشاورزی سنتی، غرق‌آبی، افزایش جمعیت، صنعتی شدن، کاهش آب ورودی به فرات با ساخت سد «آتاتورک» در ترکیه (افتتاح در سال ۱۹۹۰) بر روی این روخانه پرآب، افزایش تعداد حفر چاههای عمیق به شکل غیر قانونی و عدم مدیریت آب‌های سطحی از عوامل اصلی بحران آب در سوریه است.
اما پس از بروز بحران و جنگ داخلی در سوریه، دسترسی مردم به آب آشامیدنی سالم به درجه بحرانی رسید. به گزارش سازمان پزشکان بدون مرز عدم دسترسی بخش زیادی از ساکنان شمال سوریه به آب آشامیدنی سالم موجب بروز انواع بیماری‌ها شده و این منطقه شاهد درصد بالایی از مبتلایان به بیماری کووید-۱۹ در مقایسه با مناطق جنوبی‌تر که دولت سوریه بر آن‌ها کنترل دارد، است.[۷]
صلیب سرخ جهانی نیز در گزارش خود به تاریخ یکم اکتبر ۲۰۲۱، آورده است که بحران ۱۰ ساله سوریه موجب نابودی بسیاری از منابع آبی و زیرساخت‌های آبی شده و دسترسی میلیون‌ها نفر به آب سالم را با تهدید مواجه کرده است؛ به طوریکه این بحران به نسبت پیش از ۲۰۱۱ به میزان ۴۰ درصد افزایش یافته است.
تا پیش از سال ۲۰۱۰، به میزان ۹۸ درصد شهرها و ۹۲ درصد مناطق حومه‌نشین به آب آشامیدنی سالم دسترسی داشتند، اما امروز این میزان به شکل گسترده‌ای کاهش یافته و کمتر از ۵۰ درصد تأسیسات آبرسانی و تصفیه آب در کشور سوریه فعال هستند.
جنگ داخلی همچنین باعث کاهش تعداد مهندسان و افراد فنی در حوزه آب شده و سوریه با کمبود بالای نیروی انسانی زبده در حوزه آب مواجه است.
کمبود برق نیز از دیگر عوامل کاهش میزان دسترسی به آب شمرده میشود؛ به طوریکه تمامی مراکز تصفیه آب و موتورهای پمپاژ آب به برق نیاز دارند و میزان تولید انرژی در سوریه در طول سال‌های جنگ به مقدار ۶۰ الی ۷۰ درصد کاهش یافته است.
عامل خارجی نیز سهم به سزایی در کاهش دسترسی به آب آشامیدنی دارد، در مناطق شمال و شمال شرق سوریه ارتش ترکیه و شبه‌نظامیان همسو در سال‌های گذشته بارها آب استان الحسکه را قطع کرده‌اند. ایستگاه پمپاژ آب «علوک» در استان الحسکه بارها از کار افتاده و دولت سوریه نیز در نامه‌های متعددی به شورای امنیت و سازمان ملل این اقدام ترکیه را «جنایت جنگی توصیف کرده است.[۸]
عدم دسترسی به آب آشامیدنی در استان الحسکه در مقطعی تا جایی پیش رفت که دولت سوریه مجبور به آبرسانی از طریق تانکر شد.
کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس
بیشتر کشورهای خلیج فارس برای تأمین آب مورد نیاز خود، اقدام به شیرین‌سازی آب دریا می‌کنند که هزینه آن قابل توجه است.عربستان سعودی بزرگترین تأسیسات شیرین‌سازی آب دریا را دارد، اما باز هم با کسری منابع آبی مواجه است و بعد از ان کشور کویت، دومین وارد کننده آب آشامیدنی در این حوزه ژئوپلیتیکی می‌باشد.
با توجه به چگونگی مصرف و استفاده از منابع آب در کشورهای حاشیه خلیج فارس مشاهده میشود که این کشورها در آینده نزدیک با بحران کم آبی مواجه خواهند شد.اگر مقدار آب مصرفی در سه بخش کشاورزی، صنعتی و شهری را بین چند کشور صنعتی با ایران و عربستان سعودی مقایسه کنیم مشاهده میشود که سهم مصرف آب در بخش کشاورزی در بین کشورهای صنعتی اروپایی از ۴۹ درصد فراتر نمی‌رود؛ در حالی که این رقم در ایران ۹۱ درصد و در عربستان سعودی ۸۹ درصد می‌باشد.[۹]
به لحاظ تولید آب شیرین از دریا، کشورهای آمریکا، عربستان سعودی و امارات متحده عربی به ترتیب در رتبههای اول تا سوم قرار دارند.در عربستان سعودی ۲۷ کارخانه نمک زدایی آب، ۵/۷ میلیون گالن آب در هر روز تولید می‌کنند. یعنی حدود ۷۰ درصد آب شرب ملی، که اغلب آن تخصیص به مناطق شهری دارد. کویت دیگر کشور حاشیه خلیج فارس است که براساس آمار یونسکو، کم آبترین کشور دنیا در دهه‌های آینده خواهد بود؛ به طوری که سرانه مصرفی آب آن به ازاء هر نفر در سال ۱۱ متر مکعب تخمین زده میشود.
کشورهای نفت خیز عربی نظیر: کویت، قطر، عربستان و امارات متحده عربی جزو پنج کشور از هشت کشوری هستند که در سطح دنیا کمترین منابع آب سرانه را در اختیار دارند. در این کشورها تقریباً تمام آبخانه‌های زیرزمینی مورد بهره‌برداری قرار گرفته است و منابع جدیدی برای رفع نیازهای آتی وجود ندارد.[۱۰]
امروزه نگرانی‌های خاص مقامات عربستان سعودی در مورد گستردگی دستگاههای عظیم آب شیرین کن که هر یک به اندازه یک شهر کوچک وسعت دارند و در صورت بروز جنگ هدف حملات خصمانه قرار خواهند گرفت، به صورت یک کابوس درآمده است. این نگرانی‌ها، در زمانی که صدها هزار نیروی آمریکایی در بیابان‌های هم مرز با کویت و عراق مستقر شده بودند برای دولت آمریکا به عنوان یک اولویت در آمده بود. [۱۱]
تأسیسات آب‌شیرین کن «الجبیل» در ساحل خلیج فارس با ظرفیت تصفیه ۱،۸۱۱،۸۱۴ مترمکعب در روز
لبنان
در کشوری همچون لبنان که در ساحل مدیترانه واقع شده، علی رغم دارا بودن کوهستان و جنگل و دریاچه و رودخانه‌های بسیار مسأله کم آبی به درجه بحرانی رسیده است. بحران سیاسی چندین ده ساله را می‌توان اصلی‌ترین دلیل عدم توانایی حکومت لبنان در مدیریت منابع آبی به حساب آورد.
روزنامه ایندپندنت در ۲۵ جولای طی گزارشی به نقل از صندوق کودکان ملل متحد (یونیسف) نوشت که سیستم آبرسانی در لبنان در آستانه فروپاشی قرار دارد و چهار میلیون نفر که یک میلیون نفرشان جزو پناهندگان سوری هستند به آب سالم دسترسی ندارند.
طبق تخمین یونیسف، در صورت نابودی سیستم عرضه آب در لبنان، هزینه آب ۲۰۰ درصد در ماه برای خانواده‌ها افزایش یابد و آن‌ها باید مجبور شوند آب را از منابع دیگری مثل عرضه کنندگان خصوصی به دست آورند.[۱۲]
لبنان اساسا کشور مصرف‌کننده‌ای است و عمده نیازهای خود را از جمله سوخت وارد می‌کند. انفجار بندر بیروت در ۱۴ مرداد ۱۳۹۹ باعث شد تا ورود سوخت در میان صدها کالای دیگر به لبنان با وضعیت بحرانی مواجه شود. کمبود سوخت در کشوری که هنوز با استفاده از سوخت فسیلی اقدام به پمپاژ آب از چاهها می‌کند، بیش از آن‌که به صنعت این کشور ضربه بزند، امنیت دسترسی به آب آشامیدنی را با خطر مواجه کرده است.
اردن
اردن نیز از دیگر کشورهای غرب آسیا است که همواره گریبانگیر بحران کم آبی بوده است. این کشور از فقیرترین کشورهای جهان از حیث دسترسی به منابع آبی است، تا جایی در چند سال گذشته تلاش زیادی برای واردات آب از رژیم صهیونیستی کرده است.
به گفته «عمر سلامه» سخنگوی وزارت آب و آبخیزداری اردن به وبسایت نون پست، اردن با مشکل واقعی آب مواجه است به طوریکه ۴۵ درصد مردم دسترسی امنی به آب ندارند و از سوی دیگر ۷۰ درصد آب مصرفی شهری «بدون فاکتور» یعنی بدون پرداخت هزینه آن به دولت و به صورت انشعابات غیر قانونی مصرف میشود. استهلاک بالای خطوط آبرسانی نیز از دیگر دلایل هدر رفت آب به شمار می‌رود.
در این کشور همچنین طی سال‌های گذشته حجم آب انباشته شده در پشت سدها به میزان ۵۰ درصد کاهش یافته است. به طوریکه در سال ۲۰۲۰ سدهای اردن با کمبود ۸۰ میلیون متر مکعبی آب مواجه بودند.[۱۳]
به گفته رسانه‌ها اوضاع کم آبی در مناطق جنوبی اردن شدیدتر است، به طوریکه در استان «الکرک» ساکنین به شکل دائمی با کم آبی و قطعی‌های مکرر مواجه هستند و سازمان آب در روستاهای این استان هفته‌ای یک بار آن هم به مدت هشت ساعت اقدام به رهاسازی آب در لوله‌ها می‌کند.
سد الواله در مرکز اردن
جمع‌بندی:
هومر دیکسون، استاد دانشگاه و سیاستمدار کانادایی، معتقد است که جنگهای آینده و خشونت‌های مدنی و اجتماعی عمدتاً از کمبود منابع آب، غذا، جنگل و شیلات ناشی خواهد شد.
در این میان کم آبی باعث نابودی زمین‌های کشاورزی، کاهش تولید مواد غذایی، افزایش بیکاری، مهاجرت از روستاها به شهرها، افزایش حاشیه‌نشینی [که خود معضلات اقتصادی و امنیتی در پی دارد] شده است و تأثیر این عوامل را نمی‌توان در اعتراضات موسوم به «بهار عربی» نادیده گرفت.
جدی بودن بحران آب در خاورمیانه، به گونه‌ای است که در ۲۰ سال آینده بسیاری از کشورهای آن قادر نخواهند بود آب مورد نیاز کشاورزی، صنعتی، آشامیدنی و دیگر مصارف خود را تأمین کنند. امروزه بیش از ۲۶ کشور در جهان کمبود آب دارند که از این تعداد ۹ کشور در خاورمیانه قرار دارند.[۱۴]
در این میان کشورها هنوز آن‌چنان که باید و شاید خطر این بحران را درک نکرده‌اند. پدیده‌ای که اثرات طولانی مدت به جا می‌گذارد و از سویی تأثیرات در کوتاه مدت شاید به چشم نیاید. در یک جمله شاید بتوان یکی از عوامل رشد تروریسم را کم آبی دانست. بنابراین همان‌گونه که کشورها برای مبارزه با تروریسم دغدغه داشته و وارد ائتلاف‌های مختلف می‌شوند، مقابله با بحران کم آبی نیز علاوه بر تجدیدنظر در سیاست‌های داخلی و کنار گذاشتن تفکرات سنتی، نیاز به توسعه دیپلماسی آب و ائتلاف در جهت کاستن اثرات بحران آب به جد احساس میشود.
تهیه؛ رضا دهقانی
منابع و مآخذ:
۱-
http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/SC/pdf/WWDR4%20Volume%201-Managing%20Water%20under%20Uncertainty%20and%20Risk.pdf
۲-علی عطافر، مرضیه شجاعی. فصلنامه مطالعات خاورمیانه. سال هجدهم شماره ۱ نقش آب در موقعیت راهبردی ایران در خاورمیانه magiran.com/p905087
۳-روحانی. حسن. (۱۳۹۰) امنیت ملی و نظام اقتصادی ایران. تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک
۴-أزمه المیاه فی العراق. مرکز البیان للدراسات و التخطیط ۲۰۲۱ بغداد
۵- https://arab-hdr.org/contents/index.aspx?rid=5
۶- https://www.thenewhumanitarian.org/ar/report/1920/%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A7-%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%B0%D8%A7-%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D9%86%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D9%86-%D9%86%D9%82%D8%B5-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D8%A7%D9%87%D8%9F
۷- https://arabic.euronews.com/2021/09/28/a-severe-water-crisis-in-northern-syria-is-putting-the-health-of-the-population-at-serious
۸- https://arabic.rt.com/middle_east/1246162-%D8%AF%D9%85%D8%B4%D9%82-%D9%82%D8%B7%D8%B9-%D8%AA%D8%B1%D9%83%D9%8A%D8%A7-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D8%A7%D9%87-%D8%B9%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B3%D9%83%D8%A9-%D8%B3%D9%84%D9%88%D9%83-%D8%A5%D8%AC%D8%B1%D8%A7%D9%85%D9%8A-%D9%88%D8%AC%D8%B1%D9%8A%D9%85%D8%A9-%D8%AD%D8%B1%D8%A8/
۹- https://www.cmess.ir/Page/View/2014-01-21/418
۱۰- نی‌ریزی . سعید. بحران‌های بین‌المللی منابع آب. اهمیت آب در خاورمیانه. فصلنامه آب . فاضلاب. دوره ۲۹. شماره ۶
۱۱- مهدی مینایی. آب، عاملی مؤثر در تعیین نقش و جایگاه ژئو اکونومیک ایران در منطقه خاورمیانه. فصلنامه مطالعات خاورمیانه. سال چهاردهم و پانزدهم. شماره ۱ و ۴
۱۲-https://www.independent.co.uk/climate-change/opinion/water-crisis-iran-lebanon-climate-b1890133.html
۱۳- https://arabicpost.net/%D8%A3%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1/2021/10/23/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%AF%D9%86-%D8%A3%D8%B2%D9%85%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D8%A7%D9%87/
۱۴- ماهرخ افشار. محمد رضا دهشیری، بحران آب در خاورمیانه. فصلنامه راهبرد سیاسی. سال سوم. شماره ۱۱
انتهای پیام/ص