راهنمای رصد آسمان شب، دی ۱۴۰۰
شاید تماشای آسمان شب از میان آلودگی نوری شهر‌ها را غیرممکن بدانید؛ ولی باید یادآوری کنیم که هنوز پدیده‌هایی وجود دارند که می‌توانید از آن‌ها لذت ببرید و برای دقایقی از تنش‌های روزمره فاصله بگیرید. برای تماشای بسیاری از این رویدادها، به ابزار گران‌قیمت نیاز ندارید و کافی است دست‌کم ۱۵ دقیقه پیش از شروع رصد به پشت‌بام یا هر فضای باز دیگری بروید تا چشم‌هایتان به شرایط تاریکی عادت کند.
حتی اگر با صورت‌های فلکی و جهت‌یابی در آسمان شب آشنایی ندارید، جای نگرانی نیست؛ چراکه اپلیکیشن‌های نقشه‌ی آسمان برای گوشی‌های هوشمند با استفاده از حسگرهای موجود در این گجت‌ها، پس از تایپ نام هدف مدنظر، شما را به‌سمت آن هدایت می‌کنند. بسیاری از این اپلیکیشن‌ها به قابلیت دید شب مجهز هستند تا با تبدیل تمام نور‌های موجود در صفحه‌نمایش به رنگ قرمز، به حفظ سازگاری چشم‌های شما با تاریکی کمک کنند.
راهنمای نشانها
دشواری سطح ۱. رویدادهای قابل‌مشاهده با چشم غیرمسلح
دشواری سطح ۲. رویدادهای قابل‌مشاهده با دوربین دوچشمی
دشواری سطح ۳. رویدادهای قابل‌مشاهده با تلسکوپ کوچک (دهانه‌ی کوچک‌تر از ۱۰۰ میلی‌متر)
دشواری سطح ۴. رویدادهای قابل‌مشاهده با تلسکوپ بزرگ (دهانه‌ی بزرگ‌تر از ۱۰۰ میلی‌متر)
هشدار نزدیکی به خورشید: مشاهده‌ی خورشید با دوربین دوچشمی و تلسکوپ بدون فیلتر مناسب به چشمان شما آسیب دائمی می‌رساند.
آسمان شب در دی ۱۴۰۰
پس از آذرماهی شلوغ با بارش شهابی جوزایی و دنباله‌دار لئونارد، گویا آسمان به‌مدتی استراحت نیاز دارد. بااین‌حال، اولین ماه از زمستان ۱۴۰۰ کاملا دست‌خالی به پیشوازمان نیامده و چند رویداد نجومی برای سرگرم نگه‌داشتن ما به‌همراه آورده است. در‌ادامه، این رویدادها را با‌هم مرور می‌کنیم.
یکشنبه ۱۲ دی: ماه نو
ماه نو در ساعت ۲۲:۰۴ یکشنبه ۱۲ دی اتفاق می‌افتد و هلال ماه در این روز از هیچ نقطه‌ای روی سیاره زمین قابل‌مشاهده نیست. حتی پس از غروب دوشنبه ۱۳ دی نیز، رصد ماه دشوار است و برای مشاهده‌ی آن به افقی بدون مزاحمت موانع زمینی (مانند کوه‌ها و درختان و ساختمان‌ها) و احتمالا استفاده از ابزار اپتیکی نیاز دارید. ناگفته نماند از روز سه‌شنبه هلال ماه در سراسر ایران با چشم غیرمسلح به‌آسانی دیده می‌شود.
دوشنبه ۱۳ دی: بارش شهابی رُبعی
بارش شهابی رُبعی یکی از بارش‌های پربار سال است. زیر آسمانی بدون آلودگی نوری، حدود ۱۰۰ شهاب را در هر ساعت می‌توان مشاهده کرد. منشأ این بارش دقیقا مشخص نیست. در سال ۲۰۰۳، پیتر جنکینز، ستاره‌شناس متخصص در زمینه‌ی بارش‌های شهابی، سیارک ۲۰۰۳ EH1 را به‌عنوان منشأ احتمالی این بارش معرفی کرد. به‌نظر می‌رسد این سیارک درواقع دنباله‌داری خاموش است و با دنباله‌دار C/1490 Y1 و واقعه‌ی سال ۱۴۹۰ چینگ‌یانگ در ارتباط باشد.
در سال ۱۴۹۰ میلادی، ستاره‌شناسان چینی و ژاپنی و کره‌ای، ظهور دنباله‌داری را ثبت کرده‌اند. کمی بعد در ماه مارس یا آوریل همان سال در منطقه‌ی چینگ‌یانگ در شمال چین، واقعه‌ی باران سنگ از آسمان اتفاق افتاد. براساس گزارش‌ها، سنگ‌های بی‌شماری با ابعاد فندق تا تخم غاز از آسمان می‌بارید که باعث کشته‌شدن هزاران نفر از مردم شد. این واقعه در تاریخ رسمی سلسله‌ی مینگ هم ثبت شده؛ ولی از کشته‌ها صحبتی به‌میان نیامده است؛ بنابراین با‌‌‌‌توجه‌‌‌به ثبت‌‌شدن آن در تاریخ مینگ، می‌توان از وقوع این حادثه تا حد زیادی مطمئن بود.
بااین‌حال، پژوهشگران امروزی به‌دلیل کمبود جزئیات در گزارش‌ها و پیدانشدن شهاب‌سنگ یا سایر شواهد فیزیکی، نمی‌توانند مرگ‌باربودن آن را تأیید کنند. برخی از دانشمندان این واقعه را مانند انفجار تونگوسکا انفجاری هوایی می‌دانند و تصور می‌کنند چنین انفجاری بر‌‌فراز منطقه‌ای مسکونی می‌تواند مانند واقعه‌ی ۱۴۹۰ چینگ‌یانگ باعث مرگ هزاران نفر شود. به‌نظر می‌رسد بارش شهابی رُبعی نسخه‌ای کم‌خطرشده از واقعه‌ی چینگ‌یانگ باشد که می‌توانیم هر ساله با خیال آسوده آن را تماشا کنیم.
کانون این بارش در آسمان، صورت فلکی قدیمی رُبع است که امروزه در محدوده‌ی صورت فلکی گاوران قرار می‌گیرد. صورت فلکی رُبع را ژروم لالاند، ستاره‌شناس فرانسوی، در سال ۱۷۹۵ ساخت و نماینده‌ی دستگاه چارک یا رُبع دیواری بود. در سال ۱۹۲۲، اتحادیه‌ی بین‌المللی ستاره‌شناسی این صورت فلکی را پس از معرفی ۸۸ صورت فلکی امروزی به‌عنوان بخشی از صورت فلکی گاوران در نظر گرفت؛ ولی نامش همچنان بر بارش شهابی رُبعی باقی ماند.
تصویر بالا کارت شماره‌ی ۱۰ از مجموعه‌کارت‌های نقشه‌ی آسمان به نام Urania’s Mirror را نشان می‌دهد. این مجموعه‌کارت‌ها اولین‌بار در سال ۱۸۲۴ عرضه شدند. کارت مذکور شامل صورت‌های فلکی گاوران، تازی‌ها، گیسو و رُبع است.
بازه‌ی فعالیت این بارش شهابی برخلاف سایر بارش‌ها بسیار کوتاه است و گاهی تنها چند ساعت به‌درازا می‌کشد. همچنین، بیشتر شهاب‌های این بارش نسبتا کم نور هستند؛ به‌همین‌دلیل، به‌اندازه‌ی دو بارش برساوشی و جوزایی به آن توجه نمی‌شود.
اوج بارش شهابی رُبعی در سال ۱۴۰۰ در ساعت ۰:۱۰ بامداد دوشنبه ۱۳ دی پیش‌بینی شده است. برای رصد این بارش، می‌توانید از شروع تاریکی شب پس از غروب ۱۲ دی تا سپیده‌دم ۱۳ دی به تماشای آسمان بنشینید. امسال ماه در شب اوج بارش رُبعی در فاز هلال باریک است و سراسر شب در آسمان حضور ندارد. بنابراین، اگر به آسمان تاریک دسترسی دارید، تماشای این بارش شهابی را از دست ندهید.
سه‌شنبه ۱۴ دی: زمین در حضیض مداری
شاید این رویدادی رصدی نباشد؛ ولی خواندن درباره‌ی آن خالی از لطف نیست. بسیاری از مردم فکر می‌کنند دلیل گرمای تابستان نزدیکی زمین به خورشید و دلیل سرمای زمستان دوری زمین از آن است. بااین‌حال، درواقع زمین در ابتدای تابستانِ نیم‌کره‌ی شمالی در دورترین فاصله از خورشید (اوج) قرار دارد و در ابتدای زمستانِ نیم‌کره‌ی شمالی به نزدیک‌ترین نقطه در مدارش به خورشید (حضیض) می‌رسد.
با اینکه در نقطه‌ی اوج مداری زمین فقط ۹۳٫۵ درصد از تابش خورشید به حضیض را دریافت می‌کند، زاویه‌ی انحراف محوری ۲۳٫۴ درجه‌ای زمین تأثیر بیشتری بر اختلاف دمای تابستان و زمستان می‌گذارد و این کمبود را جبران می‌کند.
شاید با خود بگویید بنابر این دلایل، تابستان در نیم‌کره‌ی جنوبی باید گرم‌تر از نیم‌کره‌ی شمالی باشد؛ چون هم تابش بیشتری دریافت می‌کند و هم زاویه‌ی تابش آن مناسب است. باوجوداین، درحقیقت تابستان نیم‌کره‌ی شمالی به‌طور میانگین ۲٫۳ درجه‌ی سانتی‌گراد گرم‌تر از تابستان نیم‌کره‌ی جنوبی است. دلیل این پدیده نسبت بیشتر مساحت خشکی به دریا در نیم‌کره‌ی شمالی است. خشکی سریع‌تر از دریا گرم می‌شود و دقیقا به‌همین‌دلیل، آب دریا در صبح‌های تابستانی خنک‌تر از ساحل است و شب‌ها این روند وارونه می‌شود.
موقعیت مداری زمین تأثیر غیرمستقیمی بر فصل‌ها دارد. اجرام در حضیض مداری به بیشترین و در اوج مداری به کمترین سرعت مداری خود می‌رسند. بنابراین، نیم‌کره‌ی شمالی زمستان کوتاه‌تر و تابستان طولانی‌تری دارد. در‌حال‌حاضر، طول تابستان در نیم‌کره‌ی شمالی ۹۳ روز و در نیم‌کره‌ی جنوبی ۸۹ روز است.
حضیض مداری زمین هر ساله حدود ۱۴ روز پس از انقلاب زمستانی در نیم‌کره‌ی شمالی اتفاق می‌افتد. این زمان هر سال می‌تواند تا ۲ روز زودتر یا دیرتر فرابرسد. دلیل این اختلاف موقعیت زمین دربرابر مرکز جرم سامانه‌ی زمین‌ماه در هر سال است. درواقع، زمین به دور نقطه‌ای در فاصله‌ی ۴،۶۷۱ کیلومتری از مرکز زمین می‌گردد.
این نقطه درون زمین قرار می‌گیرد؛ اما هر سال زمین در نزدیکی حضیض کمی نزدیک‌تر یا دورتر از خورشید قرار می‌گیرد و این باعث جابه‌جایی تا ۲ روز در زمان حضیض می‌شود. امسال حضیض مداری زمین در ساعت ۱۰:۲۵ روز ۱۴ دی به وقت ایران اتفاق می‌افتد.
دوشنبه ۲۰ دی: بیشترین ارتفاع عطارد در افق شامگاهی
در غروب ۲۰ دی، سیاره‌ی عطارد به بیشترین ارتفاع خود در افق شامگاهی می‌رسد و در لحظه یغروب خورشید، تقریبا ۱۵ درجه از افق فاصله دارد. ساعتی پس از غروب خورشید در این روز، بهترین زمان برای رصد سیاره‌ی گریزپای منظومه‌ی شمسی در افق شامگاهی است. پس از این روز، ارتفاع آن هر روز کاهش می‌یابد و در آسمان به خورشید نزدیک می‌شود و پس از مدتی باید آن را پیش از طلوع آفتاب مشاهده کنید.
یکشنبه ۲۸ آذر: ماه کامل
اگر به مقاله‌های راهنمای رصد آسمان شب علاقه دارید، دیدگاه خود را برای بهترشدن آن با زومیت به‌اشتراک بگذارید.
در این مقاله، مهم‌ترین رویدادهای نجومی دی ۱۴۰۰ و چگونگی رصد آن‌ها را مرور می‌کنیم.