انسولین ندادند، خودمان ساختیم/ داروهای ایرانی چگونه جای داروهای آمریکایی را در بازارهای خارجی گرفت؟
گروه علم و پیشرفت خبرگزاری فارس، معصومه شیری؛ تا مدت‌ها خارجی مدام تکرار می‌کردند «دارو تحریم نیست» اما داروهای خاص و حیاتی را نمی‌گذاشتند وارد کنیم؛ از انسولین تا داروی بیماران پروانه‌ای و داروی سرطان و حتی کیت‌های مختلف. تا جایی که ۱۵ ایرانی به دلیل عفونت‌های ناشی از نبود پانسمان ویژه بیماران پروانه ای که در لیست تحریم‌های دارویی آمریکا قرار داشت، جان خودشان را از دست دادند. سایه تحریم‌های آمریکایی بر سر بازار دارویی ایران به قدری سنگین شده بود که بیماران سرطانی و صعب العلاج علاوه بر تحمل رنج بیمار برای پیدا کردن دارو در بازار سیاه به این در و آن در می زدند.
اما نخبگان ایرانی برای مقابله با این تحریم‌های ظالمانه دست به کار شدند و فناوری پیچیده این داروها را یکی بعد از دیگری خودشان ساختند. حالا دیگر علاوه بر رفع نیازهای کشور، توانسته‌ایم در بازارهای صادراتی به رقیبی قدر برای محصولات آمریکایی و اروپایی تبدیل شویم. این مسیر سخت را چطور طی کردیم و اکنون در چه نقطه‌ای ایستاده‌ایم؟ برای پاسخ به این سوالات با دکتر «مصطفی قانعی» رییس ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناری ریاست جمهوری گفتگو کرده‌ایم. در ادامه متن کامل این گفت‌وگو را می‌خوانید:
فارس: وقتی از پیشرفتهای علمی ایران در سال‌های پس از انقلاب صحبت می‌کنیم یکی از ابهاماتی که به وجود می‌آید این است که در این ۴۳ سال باقی کشورها نیز پیشرفت داشته اند و ایران هم مانند سایر کشورها پیشرفت کرده است. اما نگاه دقیق تر این است که اگر انقلاب اسلامی وجود نداشت اکنون ایران در پیشرفتهای علمی در چه نقطه ای ایستاده بود. به نظر شما کدام قسمت از پیشرفتهای علمی و فناوری ایران به انقلاب برمی‌گردد و اگر این نظام استوار نشده بود ما چه وضعیتی داشتیم؟
* صرفه جویی ارزی ۱/۸ میلیارد دلاری با زیست‌فناوری
در حوزه زیست فناوری موفق شده‌ایم ۱/۸ میلیارد دلار با فناوری‌هایی که همه آن‌ها در درون ایران جوشیده شده است صرفه جویی ارزی داشته باشیم.
قانعی: تصور می‌کنیم اصلا در ایران انقلابی نشده بود و ما مثل یکی از کشورهای همجوار ایران بودیم که ارتباط آن با دنیا خدشه دار نشده؛ تحریم نیست؛ جنگی به آن تحمیل نشده؛ خسارتی به آن وارد نشده و از نظر منابع مالی نیز مشکلی ندارد. سوال اینجاست که اگر ما خودمان را با کشوری که مطیع صد درصدی آمریکاست مقایسه کنیم، چه تفاوتی با آن داریم؟
وقتی ایران را با کشورهای همسایه اش که هیچکدام از این مشکلات را نداشتند مقایسه می‌کنیم، می‌بینیم ما در حوزه زیست فناوری موفق شده‌ایم تا همین امروز ۱/۸ میلیارد دلار با فناوری‌هایی که همه آن‌ها در درون ایران جوشیده شده است صرفه جویی ارزی داشته باشیم. فناوری‌هایی که بعد از انرژی هسته‌ای در لیست تحریم‌ها قرار داشته و هیچ کدام از وسایل و امکانات آن را دنیا در اختیار ما قرار نمی‌داد. هیچ کشوری هم نمی‌تواند ادعا کند که فناوری را در اختیار ما قرار داده است چرا که این فناوری‌ها تنها در اختیار آمریکا و کشورهای اروپایی است که از انتقال هرگونه فناوری به ایران جلوگیری می‌کنند.
*کسب رتبه سوم آسیا در زیست‌فناوری / صادرات محصولات ایرانی به ۱۷ کشور دنیا
امروز ما در زیست فناوری و محصولات زیست فناوری از لحاظ تنوع دارویی و تعداد دارو در رتبه سوم آسیا قرار داریم و به نقطه ای رسیده ایم که در منطقه رقیب نداریم.
امروز ما در زیست فناوری و محصولات زیست فناوری از لحاظ تنوع دارویی و تعداد دارو در رتبه سوم آسیا قرار داریم. درحالی که قرار بود در پایان برنامه‌ای که در سند چشم انداز در نظر گرفته شده بود که رتبه اول منطقه را کسب کنیم اما امروز ما به نقطه ای رسیده ایم که در منطقه رقیب نداریم و جالب اینجاست که ما به کشور ترکیه انتقال فناوری دادیم و از آنجا داروی ایرانی را به سایر کشورها صادر می‌کنیم. در حال حاضر ما به ۱۷ کشور از جمله روسیه صادرات محصولات زیست فناوری داریم، بنابراین تصور این است که چه کسی به ایران فناوری داده است؟ مگر می‌شود کسی به ما فناوری بدهد ولی داروی ما به آن کشور صادر شود؟
* محصولات ایرانی جایگزین محصولات آمریکایی می‌شود/ تهدیدی که تبدیل به تهدید شد
امروز محصولات زیست فناوری ما در روسیه جای محصول آمریکایی را گرفته است. بنابراین وقتی می‌گویم تهدید تبدیل به فرصت شد در یک گام بعد تهدید به تهدید تبدیل شد.
من این مسئله را یک دستاورد مهم می‌دانم چرا که ریشه آن خودباوری بود نه پول، که عمده آن در قشر تحصیل کرده بود. بنابراین دستاوردهای امروز زیست فناوری ناشی از خودباوری است که انقلاب اسلامی ایران به ما داد. تحریم‌های دشمنان شکننده بود اما این تحریم‌ها بودند که برای ما تبدیل به فرصت شدند. ما با محصولات بیوتکنولوژیمان بازار چه کسانی را می‌گیریم؟ امروز محصولات زیست فناوری ما در روسیه جای محصول آمریکایی را گرفته است. بنابراین وقتی می‌گویم تهدید تبدیل به فرصت شد در یک گام بعد تهدید به تهدید تبدیل شد. یعنی آمده بودند ما را از همه چیز محروم کنند اما امروز خودشان از بازارهای جهانی محروم می‌شوند. درواقع ما این تهدید را تبدیل به یک تهدید کردیم که باید با ما کنار بیایند. امروز زیست فناوری درحال تبدیل به یک دیپلماسی است که اگر بخواهند بیش از این به ایران فشار بیاورند بازارهایشان را از دست می‌دهند، به همین دلیل مجبور هستند با ما تعامل کنند.
فارس: ایران در تولید علم در حوزه زیست فناوری چه جایگاهی دارد و این علم تا چه اندازه توانسته است در بزنگاه‌ها نیازهای مهم و ضروری کشور را برطرف کند؟
* کسب رتبه دوازدهم دنیا در علم زیست‌فناوری/ وقتی فناوری از تولید علم سبقت می‌گیرد
قانعی: برای اینکه آمار را از زبان خودمان منتشر نکنیم، از «آنکتاد» که شاخه‌ای علمی در سازمان ملل است خواستیم که زیست فناوری ایران را ارزیابی کند. براساس گزارش «آنکتاد» ایران در حوزه زیست فناوری از نظر رتبه علمی در جایگاه دوازدهم دنیا قرار دارد. ولی می‌توانیم بگوییم فناوریمان از رتبه علمی‌مان در حوزه زیست فناوری جلوتر است. مثلا ما وقتی ورود پیدا می‌کنیم به تولید «انسولین گلارژین» جزو ۵ کشور اول دنیا هستیم، وقتی داروی «تمزیوا» را وارد بازار می‌کنیم در دنیا دوم هستیم یا وقتی داروی «آناکینرا» را می‌سازیم در دنیا دوم هستیم و این فناوری‌ها بعد از اولین‌ها در دنیا شکل می‌گیرد. درواقع استراتژی ستاد توسعه زیست فناوری این بود که فناوری از تولید علم جلوتر باشد و علم حتما به عرصه فناوری ورود پیدا کند.
براساس گزارش «آنکتاد» ایران در حوزه زیست فناوری از نظر رتبه علمی در جایگاه دوازدهم دنیا قرار دارد. ولی می‌توانیم بگوییم فناوریمان از رتبه علمی‌مان در حوزه زیست فناوری جلوتر است.
*مقابله با تهدیدهای زیستی در کمترین زمان ممکن
قانعی: نکته دوم این است که دانش و فناوری زیستی دانش مشترکی است. به طور مثال تصور کنید که ما مهندسی یک باکتری را در دست گرفته ایم و انتخاب اینکه این باکتری انسولین بسازد یا یک آنزیم دیگر با ماست. محال است که یک کشوری خودش صاحب فن نباشد ولی وقتی بر سر تولید کیت کرونا در دنیا رقابت می‌شود، بتواند سه ماه بعد از تولید اولین کیت در دنیا، خودش کیت بسازد و دنیا مطالبه کند که این کیت‌ها را به ما صادر کنید. محال است که ما در فناوری رشد نکرده باشیم و با یک فاصله ۶ ماهه از دنیا بر قدرت‌های تولید دارو، واکسن‌های خودمان را وارد بازار کنیم. ارمغان اصلی این موضوع این است که هر حوزه زیستی که بخواهد علیه ایران تهدید باشد، توانایی مقابله با آن در کمترین زمان ممکن شکل می‌گیرد.
*رسوخ زیست‌فناوری در سایرحوزه‌ها / وقتی مردم طعم شیرین زیست فناوری را می‌چشند
قانعی:گام بعدی این است که ما زیست فناوری را در همه حوزه‌ها رسوخ دهیم.تا الان مردم و دولت طعم زیستی را چشیده اند. اگر امروز مردم میخواستند داروهای موردنیازشان را از منشاء آمریکایی و اروپایی بخرند، این کشورها از دادن دارو به ایران امتناع می‌کردند مثل داروهای بیماران پروانه ای و سرطان و…. بنابراین تولید داخلی این داروها برای مردم یک نوع امنیت ایجاد می‌کند. نکته دیگر اینکه بیمه‌ها حداقل سالانه هزار میلیارد تومان به دلیل تولید داخلی داروها پول کمتری هزینه می‌کنند. نکته مهم دیگر اینکه با اشتغالزایی فارغ التحصیلان از مهاجرت آن‌ها جلوگیری شد. این موارد دستاوردهای ملموس زیست فناوری است که سر سفره مردم رفت و در حال حاضر می‌توانند از آن استفاده کنند.
فارس:شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه زیست فناوری چه اندازه در بحث‌های صادراتی موفق بوده اند؟
* سهم۶۰درصدی زیست فناوری از صادرات محصولات دانش‌بنیان
قانعی: امروز ۶۰ درصد از کل صادرات محصولات دانش بنیان در حوزه زیستی است. اما ما در بحث صادرات یک گره داریم که باز شدن آن می‌تواند در افزایش صادرات محصولات زیست فناوری کمک کننده باشد. و آن این است که در دنیا تولیدکننده به محض تولید می‌تواند بازار صادراتی پیدا کند ولو اینکه در داخل کشور هنوز به کفایت نرسیده باشد. این یک ادبیات بسیار خوب است که فرهنگ صادراتی را در ابتدای تولد آن شرکت نهادینه می‌کند. در کشور ما با اینکه وزارت صمت مسئول صادرات است، سازمان غذا و دارو مانع صادرات شد و برای اینکار از ستادملی کرونا مصوبه گرفت. این باعث شد اطمینان برای مذاکره درباره صادرات از بین برود و تا زمانی که زیرساخت صادرات در کشور شکل نگیرد؛ فناوران ما از صادرات محصولاتش اطمینان حاصل نمی‌کنند و صادرات در کشورما شکل نمی‌گیرد.
امروز ۶۰ درصد از کل صادرات محصولات دانش بنیان در حوزه زیست فناوری است.
به طورقطع اگر ما یک بازار ۵۰۰ تا ۱ میلیارد نفری برای محصولاتمان پیدا نکنیم این محصولات در داخل ایران رکود پیدا می‌کنند و ممکن است از بین بروند. بنابراین ضرورت تکنولوژی بالا صادرات است. امیدواریم موانع صادراتی در این دولت حل شود و این پیام به هر فناور زیستی کشور برسد که هیچ منعی برای صادرات وجود ندارد.
فارس:یکی از ابهاماتی که همیشه پیش می‌آید این است که وقتی به یک عده می‌گوییم داروی ایرانی که در داخل کشور تولید شده یک چهارم نمونه مشابه خارجی قیمت دارد بلافاصله می‌گویند مهم کیفیت است. محصولات زیست فناوری ایران در مقایسه با محصولات خارجی از نظر سطح کیفی در چه وضعیتی قرار دارند؟
*کسب بازارهای صادراتی باکیفیت بالای محصولات زیست فناوری ایران
قانعی: تولید یک محصول زیستی با یک محصول شیمیایی تفاوت زیادی دارد. چرا که داروسازها قواعد تصویب یک داروی شیمیایی را بلد بودند بنابراین از قوانینی استفاده کردند که تولید داخل را حمایت کند. سراغ محصولات زیستی که رفتند سازمان غذا و دارو در ابتدای کار از نحوه رسیدگی به آن‌ها آگاهی نداشت. از این رو به سمت قواعد و قانون‌های بین المللی حرکت کرد. این موضوع باعث شد سطح کیفی محصولات زیست فناوری ما بالا بیاید.
نکته مهم تر اینکه وقتی ما می‌گوییم داروی ایرانی جای یک داروی آمریکایی را گرفته است سوالی که پیش می‌آید این است که آیا کشور وارد کننده از خیر کیفیت دارو گذشته است؟ وقتی محصول ما که تنها ۳ ماه از تولید آن گذشته به ۳ کشور صادر می‌شود کیفیت لازم را ندارد؟ قطعا اینگونه نیست چرا که این کشورهای قوانین سختگیرانه تری نسبت به ایران دارند . به همین دلیل ما یک شاخص مهم داریم و آن این است که اگر کسی توانست داروی خود را به بقیه کشورهای دنیا صادر کند، دال بر کیفیت آن دارو است. اما اگر محدود به مرز ایران باشد شبه‌ی کیفیت بر آن وارد می‌شود که خوشبختانه اکثر محصولات زیست فناوری ما به کشورهای دیگر صادر می‌شود.
فارس: ستاد توسعه زیست فناوری در چند سال اخیر چه دستاوردهای مهم و ویژه داشته است؟
*از صرفه جویی ارزی ۱.۸ میلیارد دلاری تا تولید ۲۸ محصول پیشرفته
قانعی: یکی از مهمترین دستاوردها نحوه مدیریت این حوزه بود. ما از ابتدا بنای خود را بر اقتصاد گذاشتیم. یعنی گفتیم ۳ درصد بازار جهانی را باید از آن خود کنیم و همیشه یک متر در دستمان است که چقدر از بازار را گرفته ایم و قصد بعدی چیست؟ این امر باعث شد تمام حرف‌هایمان را به زبان اقتصاد بزنیم. در حال حاضر می‌گوییم توانسته ایم با تولید و صادرات محصولات زیست فناوری ۱.۸ میلیارد صرفه جویی ارزی داشته باشیم . امروز در آسیا رتبه سوم را داریم و ۲۸ محصول در این حوزه تولید کرده ایم. بنابراین ما می‌توانیم اعلام کنیم که اگر در دنیا ۱۲۰ داروی بیولوژیک داریم، ۲۰ مورد آن‌ها پرفروش است که ما از چند سال قبل آن‌ها را داشتیم. ۵۰ دارو در اولویت قرار دارد که ما تاکنون ۲۸ داروی آن را داخل کشور تولید کرده ایم و ۲۲ داروی دیگر نیز تا ۴ سال آینده تولید خواهد شد. یعنی ما در ترازی قرار می‌گیریم که دیگر کشورمان آماده صادرات است. این یک دستاورد مهم است درحالی که خودمان را با کشور ابر قدرتی مثل آمریکا مقایسه می‌کنیم. دستاورد بعدی این بود که ما با کمترین هزینه اینکار را کردیم؛ یعنی تولید در داخل ایران به گونه ای شکل گرفت که ما یک صندوق زیست فناوری درست کردیم و از فناوران این حوزه حمایت کردیم و آن‌ها را به صنعت وصل کردیم و بلافاصله وارد اقتصاد کردیم.
۵۰ داروی بیولوژیک در اولویت قرار دارد که ما تاکنون ۲۸ داروی آن را داخل کشور تولید کرده ایم و ۲۲ داروی دیگر نیز تا ۴ سال آینده تولید خواهد شد.
*ایران اولین کشور دارنده شتابدهنده زیست فناوری
نکته بعدی ایجاد شتابدهنده‌ها بود. ما اولین کشوری هستیم که شتابدهنده زیست فناوری دارد. یک اشکالی که شرکت‌های دانش بنیان دارند این است که تجاری سازی و اداره شرکت را بلد نیستند. ما آمدیم تمام نابلدی‌ها را با یک شتابدهنده تامین کردیم. اکنون ۱۰۰۰ نفر در این شتابدهنده مشغول به کار هستند که همه دکتر و لیسانس دارند.
اقدام دیگری که ما در این حوزه انجام دادیم این بود که ممکن است ما فناوری را داشته باشیم اما مجبور باشیم کارخانه را از خارج بیاوریم. متاسفانه در بیشتر حوزه‌ها از کارخانه تا قطعات مورد نیاز کشور از طریق واردات تامین می‌شود. اما در زیست فناوری ما چند شرکت تولید کننده تجهیزات داریم که از اتاق تمیز تا فیلترهای مورد نیاز زیست فناوری در داخل کشور تامین شود. این یعنی اگر درب‌های واردات را ببندد ما در داخل کشور خفه نمی شویم و می‌توانیم از اتاق تمیز تا محیط و کشت و تجهیزات آزمایشگاهی را خودمان تولید کنیم. بنابراین یک زیست بوم ایجاد کردیم که از دانشگاه برای فرد برنامه ریزی شود و تا تولید و تجاری سازی یک محصول زیست فناوری از آن حمایت می‌کنیم. این رویداد یک دستاورد مهم است چرا که وقتی ما به یک دستاورد می‌رسیم که کل زنجیره آن داخل کشور وجود داشته باشد.
*یکی از معضلاتی که در دانشجویان رشته‌های زیست فناوری وجود دارد مهاجرت نخبگان این رشته است. برای اینکه بتوانیم از خروج این نخبگان از کشور جلوگیری کنیم چه اقداماتی باید انجام شود؟
*توقف سیر مهاجرت نخبگان زیست فناوری به خارج از کشور
قانعی:یکی از اشکالاتی که در نخبگان ما رخ داد این بود که رتبه‌های برترکنکور، رشته زیست فناوری را انتخاب می‌کردند و در حین درس خواندن به دانشگاه‌های خارجی مهاجرت کردند. به همین دلیل این جو در جامعه حاکم شد که رشته زیست فناوری رشته ای است که راحت می توان با آن اپلای کرد. مشکل دوم آشفتگی‌های مدیریتی بود که باعث شد دانشجویان این رشته‌ها برای خودشان آینده شغلی مناسبی متصور نمی‌شدند. و دانشگاه‌هایی که در این رشته‌ها دانشجو می‌پذیرفتند به این سوال پاسخ ندادند که این افراد باید در چه مراکزی به کار گرفته شوند. به همین دلیل ما برای حل مشکل به سراغ صنعت رفتیم و گفتیم به ازای جذب دانشجویان این رشته‌ها امتیاز دریافت می‌کنید.همچنین به سراغ دانشجویان رفتیم و اعلام کردیم که اگر پایان نامه‌هایتان را کاربردی تعریف کنید امتیاز دریافت می‌کنید. در کنار این اقدامات شتابدهنده‌ها را نیز در کنار آن‌ها مستقر کردیم تا در این مسیر به آن ها کمک کنند. یعنی در حال حاضر در دانشگاه تهران یک برج معاونت علمی وجود دارد که بلافاصله دانشجویان را به سمت فناوری سوق می‌دهد.
در نهایت به کمک اقداماتی که صورت گرفت توانستیم سیر مهاجرت نخبگان این رشته را متوقف کنیم و حتی در بعضی از حوزه‌ها توانستیم دانشجویان را به کشور بازگردانیم. به طور مثال در بحث mRNA افرادی که خارج کشور بودند، برگشتند و اکنون در داخل کشور خودمان روی این تکنولوژی پیشرفته کار می‌کنند. باید توجه داشته باشیم که برای برگرداندن و جذب نخبگان به کشور باید در مرحله‌ی اول یک زیرساخت و اقتصاد خوب برای آن‌ها فراهم کنیم.
فارس:یکی از معضلاتی که دانشجویان این رشته‌ها دارند نبود زیرساخت‌های لازم برای تحقیق و آزمایش است. برای فراهم کردن نیازهای این دانشجویان از کیت‌های آزمایشگاهی تا تجهیزات پیشرفته چه اقداماتی صورت گرفته است؟
*شناسایی ظرفیت‌ها و بکارگیری آن‌ها / حرکت دانشگاه‌ها به سمت مسئله محوری
قانعی: در حوزه زیست فناوری مدیریت بسیار قوی انجام شد، اما متاسفانه نتوانستیم آن را در شورای عالی انقلاب فرهنگی به خوبی نمایش دهیم و آن این بود که در مرحله اول نقشه ای از فناوری‌های مرتبط با زیست فناوری تهیه کردیم. در مرحله بعد دانشمندان کشور را از طریق منابع بانک‌های اطلاعاتی استخراج کردیم که ما به ازای هرکدام از این فناوری‌ها چه دانشمندانی در داخل کشور داریم. سپس با دانشگاه‌های مربوطه قرارداد بستیم که اگر در حوزه‌هایی که تخصص و اساتید آن را دارید کار کنید، ما هزینه پایان نامه، فرصت مطالعاتی و … آن را تامین می‌کنیم.
ما با بودجه کمی که داشتیم آمدیم نقطه زنی کردیم و دانشگاه‌ها را به سمت مسئله محوری سوق دادیم و با این اقدام، کاری کردیم که همه بخش‌های زیست فناوری ایران با یکدیگر رشد کند و موضوعی مغفول نماند.
سازمان مدیریت برنامه ریزی، وزارت بهداشت و وزارت علوم نیز با از این طرح حمایت کردند. درواقع ما با بودجه کمی که داشتیم آمدیم نقطه زنی کردیم و دانشگاه‌ها را به سمت مسئله محوری سوق دادیم و با این اقدام، کاری کردیم که همه بخش‌های زیست فناوری ایران با یکدیگر رشد کند و موضوعی مغفول نماند. از این رو از شورای عالی انقلاب فرهنگی درخواست داریم که به گونه ای وارد عرصه شوند که بتوانند دانشگاه‌ها را ماموریت محور بار بیاورند در این صورت خاطر کشور جمع خواهد بود که ۲۰ سال آینده در هیچ فناوری از دنیا عقب نیست.
*راه اندازی مراکز دانش‌آموزی در حوزه زیست فناوری
اقدام دیگری که انجام شد راه اندازی بخش دانش آموزی در حوزه زیست فناوری بود. امروز سمپاد و آموزش پرورش با ما همکاری دارند. به اینصورت که ما معلم و محتوای آموزشی را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهیم. همچنین در سال گذشته ۵۰ آزمایشگاه در حوزه زیستی تجهیز کردیم و پژوهشکده‌ها و مراکز خصوصی در این حوزه راه اندازی کردیم تا دانش آموزان علاقمند به زیست بتوانند از ابتدا تبدیل به زیست فناور شوند.
فارس: ستاد توسعه زیست فناوری برای چند سال آینده خود چه چشم اندازی دارد؟
تامین ۱۰ درصد از تولید ناخالص ملی با زیست فناوری
چشم انداز ما سپردن ۱۰ درصد از تولید ناخالص ملی و تامین ۳ درصد بازار که حدود ۳۰ میلیارد تومان به حوزه زیست فناوری است
قانعی: چشم اندازی که در صحن هیئت دولت قبل مطرح کردیم سپردن ۱۰ درصد از تولید ناخالص ملی و تامین ۳ درصد بازار که حدود ۳۰ میلیارد تومان به حوزه زیست فناوری بود. این ادبیات باید در ستادهای دیگر نیز نهادینه شود یعنی از اقتصاد کشور سهم گیری داشته باشند.
ما به دولت گفتیم که ما از شما پول زیادی نمی خواهیم حتی برای شما پول هم میاوریم فقط در تنظیم قوانین اجازه دهید حوزه زیست فناوری مسیر خود را طی کند. مثلا به ما اجازه بدهید مشکل برگشت خوردن محصولات کشاورزی ما به دلیل وجود باقی مانده سموم بر روی آن‌ها را مهارگرهای زیستی حل کنیم. با اینکار هم محصولاتمان می‌تواند به کشورهای دیگر صادر شود، و هم ارگانیک است. یا به خاک نیترات ندهید و اجازه دهید ما با کودهای زیستی خاک را غنی کنیم. ما از دولت درخواست داشتیم جای زیست فناوری را در علوم مختلف باز کند و در ازای آن ما اقتصاد کشور را بسازیم.
انتهای پیام/