تکرار داستان تجاوز به حریم محوطه‌های باستانی؛ کارخانه فولاد در کمین قره حسنلو
فعالیت یک کارخانه فولاد در نزدیکی محوطه باستانی قره‌حسنلو در اردبیل، آثار به جا مانده از تمدن اشکانی را با خطر تخریب مواجه کرده است.
تمدن اشکانیان یکی از تمدن‌های باستانی باارزش در ایران است که به سبب آنکه بیشتر آثار کشف شده از آن دوره، به خارج از ایران منتقل شده، تا حدود زیادی ناشناخته مانده است.
به همین سبب وقتی که به‌دنبال فعالیت‌های عمرانی کارخانه فولاد در نزدیکی اردبیل، یک بنای ۹۰۰ متری از دوره اشکانیان کشف شد، بسیاری از باستان‌شناسان با ذوق‌وشوق فراوان پیگیر اخبار این محوطه تاریخی شدند.
مشاهده دفن طاق‌باز مردگان در گور‌های چاله‌ای و اشیای باستانی جالب توجه به دست آمده از محوطه باستانی قره حسنلو، بسیاری از عاشقان میراث فرهنگی را در حیرت فرو برد. زیورآلات، قیچی و سفالینه‌هایی متعلق به عصر آهن و دوره اشکانیان یکی یکی از محوطه باستانی قره‌حسنلو کشف شده و هیجان عمومی را در خصوص این محوطه تاریخی بیشتر و بیشتر کردند. بر اساس اطلاعات موجود تاکنون حداقل ۴۶ مورد اشیای تاریخی از محوطه قره‌حسنلو کشف شده است.
باوجود تمام نکات شاخصی که می‌تواند در حکم کلید اسرار تمدن کمتر شناخته شده اشکانیان باشد؛ اما به‌دلیل فعالیت کارخانه فولادی که در فاصله چند متری از تپه باستانی قره‌حسنلو در حال فعالیت است، تشویش و نگرانی جای شعف و خوشحالی بابت کشف تمدن پر رمز و راز دوران باستان ایران را گرفته است.
نباید از نظر دور داشت از آنجایی که بنای کشف‌شده در قره‌حسنلو یک بنای آیینی است که در آن تدفین صورت می‌گرفته، پس احتمال وجود بافت شهری نیز در نزدیکی آن بسیار زیاد است. بافت شهری که اگر کشف شود ناگفته‌های بیشتری از تمدن خاموش اشکانی را بازگو خواهد کرد.
گور کشف شده در محوطه باستانی قره‌حسنلو
چگونگی کشف و چالش‌های محوطه باستانی قره‌حسنلو
در سال ۱۳۹۸ بخشی از دشت اردبیل در اختیار منطقه ویژه اقتصادی نمین قرار می‌گیرد و در همین سال ۹۷ هکتار از زمین‌های اختصاص‌یافته به این منطقه اقتصادی برای احداث کارخانه فولاد در نظر گرفته می‌شود.
دو سال بعد، یعنی در سال ۱۴۰۰، در حالی که کارخانه فولاد در حال انجام فعالیت‌های عمرانی بوده کارگران به‌صورت تصادفی با آثاری تاریخی برخورد می‌کنند. کمی بعد با مطلع شدن اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل انجام عملیات نجات‌بخشی کلید می‌خورد.
فردین عینی، سرپرست میراث فرهنگی اردبیل، در خصوص مشخصات محوطه باستانی قره‌حسنلو و بنای کشف‌شده به خبرنگار کجارو گفت:
اثری که کشف شده ۹۰۰ متر مربع مساحت دارد و خود اثر که ثبت ملی شده نیز ۳۳۰ متر مربع است؛ یعنی ۹۰۰ متر بنای ثبت‌شده در داخل ۳,۳۰۰ متر محوطه ثبت شده است. این اثر در محوطه کارخانه قرار گرفته است و اینکه در فضای مجازی و برخی رسانه‌ها اعلام شده که کارخانه روی اثر ساخته شده، دقیقا کذب محض است.
وی در پاسخ به این پرسش خبرنگار کجارو که آیا ثبت اثر به استاندار اردبیل ابلاغ شده یا خیر گفت:
این یک تک بنا است و مجموعه پژوهشگاه نیز برای آن طرح دارد و بحث حفاظت و مرمت آن را انجام می‌دهند.
در سوی دیگر ماجرا اما عدالت عزت‌پور نویسنده و پژوهشگر تاریخ که کارزاری برای نجات محوطه باستانی قره‌حسنلو راه انداخته به کجارو گفت:
طبق مصاحبه‌های مسئولان فرهنگی استان اردبیل محوطه باستانی آنجا نزدیک به دو هکتار بوده که حدود ۹۰۰متر آن (صرفا بنا) ثبت ملی شده ولی هنوز ثبت ملی بنا نیز به استاندار اردبیل ابلاغ نشده است. این در حالی است که این ثبت باید به استاندار ابلاغ شده و حریم و شرایط صیانت از آن اعلام شود.
راه‌اندازی کارزار برای حفاظت از قره‌حسنلو
به‌دنبال فعالیت کارخانه فولاد در مجاورت بنای اشکانی در قره‌حسنلو و احتمال آسیب دیدن بخش‌های کاوش نشده اطراف بنا، کارزاری برای حفاظت از آن در فضای مجازی ایجاد شده است.
محمودی یکی از اعضای پلتفرم کارزار در خصوص کارزار ایجاد شده برای حفاظت از محوطه تاریخی قره‌حسنلو به خبرنگار کجارو گفت:
کلیت موضوع این است که یک تپه باستانی در منطقه قره‌حسنلو وجود دارد که یک کارخانه فولاد نیز در همان منطقه فعالیت دارد. در این منطقه یک قلعه اشکانی پیدا شده است که هنوز هم روی آن در حال کاوش هستند. بنا ثبت اضطراری شده است و قرار است بررسی‌های بیشتری روی آن صورت گیرد.
بنای تاریخی ساخته شده ۳۰متر در ۳۰متر یعنی ۹۰۰متر مربع است اما عکس‌های مربوط به این منطقه نشان می‌دهد که در فاصله چند متری اثر ساخت‌وساز ساختمان فولاد در حال ایجاد بوده است. در همین راستا برخی از فعالان حوزه میراث فرهنگی با ایجاد کارزاری خواستار توقف فعالیت کارخانه فولاد در نزدیکی محوطه باستانی شده‌اند و دیده شدن کارزار در فضای رسانه‌ای باعث شده که مدیرکل میراث فرهنگی اردبیل را نیز تغییر دهند.
وی افزود:
اگرچه این ادعا مطرح شده است که عرصه و حریم بنای کشف شده در قره حسنلو استان اردبیل رعایت شده است، اما عکس‌هایی که ما داریم نشان می‌دهد در نقاطی که کاوش صورت گرفته و به فاصله خیلی نزدیک از اثر کارخانه فولاد فعالیت دارد.
گفتنی است برخی از فعالان حوزه میراث فرهنگی در کارزار ایجاد شده برای حفاظت از قره‌حسنلو، از وزیر میراث فرهنگی، وزیر صمت و رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی خواسته‌اند که این محوطه تاریخی را در برابر خطراتی که کارخانه فولاد می‌تواند برای آن داشته باشد حفظ کنند.
در متن نامه‌ای که به وزارت میراث فرهنگی، وزارت صمت و مجلس ارسال شده و به امضای جمعی از هموطنان میراث‌دوست نیز رسیده آمده است:
همانگونه که مستحضرید آثار و بناهای متعلق به دوره اشکانی در سراسر کشور عزیزمان، ایران، به‌ندرت یافت می‌گردد. محوطه باستانی قره‌حسنلوی منطقه ویلکیج، از توابع شهرستان نمین، گنجینه‌ای از دوران سلسله اشکانیان برای تاریخ و تمدن ایران و استان اردبیل است.
متاسفانه زمین این محوطه باستانی به کاربری صنعتی تغییر داده شده و در اختیار شرکت سرمایه‌گذار قرار داده شده است. سوالی که برای فعالان مدنی و متخصصان مطرح شده، این است که آیا نمی‌توان این صنعت را در محلی دیگر احداث کرد و حتما باید در نزدیک‌ترین فاصله به این محوطه باستانی احداث شود؟ محوطه‌ای که به اعتقاد کارشناسان باستان‌شناس، قابلیت ثبت جهانی دارد، اما با توجه به شرایط ثبت اثر، فعالیت‌های عمرانی اخیر در مجاورت این محوطه این احتمال را از بین خواهد برد.
هدف ما لغو مجوز کارخانه یا مقابله با توسعه اقتصادی استان یا ثروت‌آفرینی برای کشور عزیزمان نیست و ما مخالف کارآفرینی برای منطقه نیستیم، بلکه مخالف از بین رفتن این میراث عظیم و بی‌نظیر و محوطه آیینی دوره اشکانی به بهانه توسعه اقتصادی هستیم. بنابراین ما امضاکنندگان این کارزار تقاضا داریم در سریع‌ترین زمان ممکن، نسبت به ثبت ملی اثر اقدام شود. دستور توقف هرگونه عملیات ساختمانی و عمرانی در حریم باستانی صادر و حریم قانونی و کارشناسی رعایت شود. دستور عملیات ساخت سقف موقت، جهت محافظت محوطه در برابر نزولات جوی و تابش آفتاب، صادر شده و در خصوص احداث سایت باستانی در محوطه و انتقال کشفیات به سایت اقدام عاجل انجام گیرد. همچنین زمین مناسب دیگری در فاصله مناسب از سایت باستانی به صنعت فولاد اختصاص داده شود.
وعده رسیدگی به موضوع
با انتشار گسترده اخبار در رسانه‌های داخلی و خارجی و فضای مجازی فردین عینی سرپرست اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل سعی کرد به بخشی از ابهامات موجود پاسخ دهد و وعده‌هایی را برای حفاظت از این محوطه تاریخی مطرح کرد.
وی در خصوص حریم محوطه باستانی قره‌حسنلو گفت:
حریم محوطه باستانی قره‌حسنلو با نظر پژوهشگاه میراث فرهنگی تعیین می‌شود و پس از تعیین حریم طبق ضوابط عمل خواهد شد.
سرپرست اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل خاطرنشان کرد:
عرصه بنای تاریخی قره‌حسنلو در ثبت ملی این اثر مشخص است اما حریم آن باید با نظر پژوهشگاه میراث فرهنگی وزارتخانه تعیین شود که این مورد در اولین جلسه شورای فنی پژوهشگاه اتفاق خواهد افتاد.
این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که بیم آن می‌رود به‌دلیل مشخص نبودن حریم اثر، بخش‌های کاوش نشده محوطه با تخریب مواجه شوند و از فرصت کشف بافت شهری اطراف بنای آیینی کشف شده باز بمانیم.
سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل البته وعده داد:
اقدامات کارخانه فولاد خارج از محوطه تاریخی ۳۳۰۰ متری قره‌حسنلو قرار دارد و بعد از اعلام نظر پژوهشگاه میراث فرهنگی در مورد حریم این محوطه باستانی طبق ضوابط برای حفظ و صیانت از محوطه باستانی قره‌حسنلو رفتار خواهد شد.
عینی با اشاره به تعیین کارشناسی محدوده تپه باستانی قره‌حسنلو ادامه داد:
فعالیت کارخانه فولاد در محوطه باستانی ۳۳۰۰ متری قره‌حسنلو ممنوع است و حفاظت از این محوطه وظیفه اصلی ما است، اما خارج از محوطه باستانی ما نمی‌توانیم مانع فعالیت کارخانه فولاد شویم و صدور یا عدم صدور مجوز برای فعالیت این کارخانه در حوزه اختیارات اداره‌کل میراث فرهنگی قرار ندارد.
سوالی که در این میان باقی می‌ماند این است که وقتی محوطه اطراف اثر به‌طور کارشناسی بررسی نشده و حریم آن مشخص نیست چه کسی تضمین می‌دهد درست در جایی که امروز کارخانه فولاد در حال فعالیت است بقایای دیگری از تمدن اشکانی وجود نداشته باشد؟
فراموش نکنیم که همواره در نزدیکی بناهایی آیینی و در نزدیکی جایی که تدفین صورت می‌گرفته بافت شهری نیز وجود داشته و است هیچ بعید نیست کلنگی که برای فعالیت‌های عمرانی کارخانه فولاد به زمین می‌خورد بخشی از میراث تمدنی ایرانیان را برای همیشه محو کند.
رسانه کجارو آماده انتشار نظرات موافق و مخالف پیرامون وضعیت حفاظت از محوطه باستانی قره‌حسنلو در استان اردبیل است. نظر شما در خصوص فعالیت‌های صورت گرفته و روند حفاظت از این محوطه تاریخی چیست؟