گورستان تاریخی کردستان، حیاط خلوتی برای حفاری‌های غیرمجاز
تصاویر منتشرشده از گورستان ملامچه در استان کردستان، گویای تعداد بالای حفاری‌های غیرمجاز صورت‌گرفته در این منطقه است.
گورستان تاریخی ملامچه، یکی از گورستان‌های تاریخی اطراق شهر سقز در استان کردستان است که قدمت آن به سه هزار سال قبل می‌رسد. اگرچه در یک دهه گذشته بخشی از آن کاوش شده است، پس از پایان فصل اول کاوش به‌دلیل نبود نگهبان بیست‌و‌چهارساعته و توقف کاوش‌های قانونی، این گورستان به دفعات مورد سرقت حفاران غیر قانونی و قاچاقچیان قرار گرفته است.
با توجه به انجام نگرفتن کاوش در پنج سال گذشته، نگرانی‌هایی در خصوص سرقت اشیای باستانی و حتی آسیب دیدن آن‌ها به‌دلیل شرایط محیطی وجود دارد. برای بررسی بیشتر وضعیت گورستان ملامچه، گفت‌و‌گویی با صلاح نصراللهی، رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان سقز، انجام داده‌ایم که مشروح آن در ادامه آمده است:
گورستان ملامچه به‌دلیل قدمت بالا و وسعت زیادی که دارد، یک محوطه تاریخی شاخص محسوب می‌شود؛ با این وجود، پنج سالی می‌شود که کار کاوش در این گورستان متوقف شده است. فکر نمی‌کنید باقی ماندن اشیا و گورهای تاریخی در زیر خاک ممکن است با توجه به شرایط محیطی و نزولات جوی در معرض آسیب باشند؟
گورستان‌ها اصلا تخریب نمی‌شوند؛ چون گورستان مثل معماری نیست. به نظرم با توجه به شرایط بودجه‌ای که الان وجود دارد کلا انجام هر نوع کاوش به‌جز کاوش‌های نجات‌بخشی که در مسیر طرح‌های عمرانی باشد و منابع مالی‌اش از طریق وزارت‌خانه‌های دیگر تامین شود، درست نیست؛ برای مثال، وزارت نیرو چون اعتبارات کلانی برای طرح‌هایی همچون سدسازی دارد، اگر تامین‌کننده بودجه باشد، امکان انجام عملیات کاوش و نجات‌بخشی وجود دارد. در این‌گونه موارد وزارت میراث فرهنگی برای محوطه‌های باستانی که اگر به آن‌ها رسیدگی نشود، مثلا زیر آب می‌روند، عملیات نجات‌بخشی انجام می‌دهد.
با این وجود، به نظرم در خصوص جاهایی که ضرورت ندارد، اشتباه است که کاوش انجام دهیم و بعد به‌دلیل تامین نشدن بودجه کاوش را نیمه‌کاره رها کنیم. از سوی دیگر، منابع مالی برای تامین نیرو محدود است و نمی‌توانیم نگهبان بیست‌و‌چهار ساعته برای هر محوطه‌ای که داریم کاوش می‌کنیم، قرار دهیم.
یعنی شما معتقد هستید که از همان ابتدا نباید در گورستان ملامچه کاوش صورت می‌گرفت؟
الان سه هزار سال است ملامچه زیرخاک قرار دارد و آسیبی هم به آن وارد نشده است. اگر ما با انجام کاوش آن را زخمی نمی‌کردیم، آسیبی هم به آن وارد نمی‌شد و قطعا تعداد حفاری‌های غیرمجاز یک‌هزارم الان نبود و قابل کنترل بود. به نظرم اشتباهی که صورت گرفته در درجه اول، انجام کاوش بوده است. مجوز انجام کاوش هم نباید در سال ۱۳۹۱ صادر می‌شد و از سال ۱۳۹۱ به بعد هم گورستان متاسفانه به حال خودش رها شده است.
آیا انجام کاوش در ملامچه باعث افزایش دانش باستان‌شناسی از هزاره اول قبل از میلاد و آیین‌ها و تمدن‌های آن زمان نمی‌شد؟
توجه داشته باشید که هدف از کاوش‌های باستان‌شناسی، مطالعه تاریخ و فرهنگ گذشتگان است؛ زمانی که اطلاعات کامل از اخبار هزاره اول قبل از میلاد به‌لحاظ آداب تدفین، معماری و هنر آن‌ها با توجه به کاوش‌های قبلی داریم، دیگر چه نیازی وجود دارد که یک محوطه جدیدی را کاوش کنیم. کاش در همان سال ۱۳۹۱ دخالت‌هایی انجام می‌گرفت که کاوش صورت نگیرد.
درست یا غلط، امروز در ملامچه کاوش صورت گرفته است و تعداد بالای گورهای شکافته شده نیز گواه دستبرد سارقان میراث به این گورستان تاریخی است. در شرایط فعلی برای عبور از بحران چه می‌توان کرد؟
پیشنهاد من این است که اگر بتوانیم یک اعتبار ملی به ملامچه اختصاص دهیم، می‌توان کاوش آن را به پایان رساند؛ هرچند با توجه به وسعتی که دارد نیازمند اعتبار کلانی است و متعاقب کاوش باید در آنجا نیرو مستقر شود و نگهبان بیست‌و‌چهارساعته داشته باشد. در پایگاههای شاخصی که قبل و بعد از انقلاب کاوش شده و آثار معماری از آن‌ها نمایان شده است در آن نقاط پایگاههای پژوهشی ایجاد کرده‌اند و نگهبان بیست‌و‌چهارساعته دارد. در ملامچه هم باید این اقدامات صورت گیرد و اعتبار به آن بدهند تا کاوش شود و اشیایی از این بیشتر در دست قاچاقچیان نیفتد و مسائل علمی هم یک مقداری بیشتر پوشش داده شود. همچنین باید شرایطی فراهم شود که کاوش مثل سال‌های ۱۳۹۱ به بعد نباشد که در میانه راه رها شود.
وضعیت نیروی انسانی، لجستیکی، بودجه و امکانات شهرستان سقز به چه شکل است و آیا با توجه به امکاناتی که در اختیار دارید، برای نجات ملامچه اقدامی انجام شده است؟
منابع مالی ما محدود بوده و تعداد کارکنان کم است. به‌لحاظ خودرویی خیلی محدود هستیم و با توجه به بعد مسافتی امکان این را نداریم که هر روز به ملامچه برویم. توجه داشته باشید که برای سر زدن به ملامچه هر روز باید سه ساعت مسیر رفت و برگشت را طی کنیم؛ بنابراین لازم است که یک نیروی ثابتی آنجا مستقر شود تا بتوان کنترل لازم را انجام داد و به‌جز این راهکاری وجود ندارد.
آیا نمی‌شود یک نفر نیروی بومی از روستای اطراف را مسئول نگهبانی از ملامچه کرد؟
از سال ۹۸ با همین کار توانسته‌ایم تعداد حفاری‌های غیرمجاز را خیلی محدود کنیم؛ یعنی همین که حفاران غیرقانونی در ملامچه مشغول به کار شوند ساکنان روستا به ما خبر می‌دهند و حتی در مواردی بوده که ساعت سه نیمه شب من با پاسگاه انتظامی منطقه تماس گرفته و خودمان هم در محل حاضر شده‌ایم و دستگیری نیز داشته‌ایم. آنچه که صورت گرفته حفاری‌های غیرقانونی را محدود کرده است، حکم قرص مسکن را دارد و کافی نیست. متاسفانه در شرایط فعلی ما دلسرد شده‌ایم؛ چراکه به‌لحاظ مالی، نیروی انسانی و امکانات توان لازم را نداریم.
محوطه تاریخی بسیار وسیع است و امکانات نیز بسیار محدود است و اداره میراث سقز نیز الان کلا چهار نیرو دارد. شاید باور نکنید؛ اما سقز به‌عنوان دومین شهرستان استان کردستان و با وجود آثار شاخص در این شهرستان، چهار نفر نیرو دارد و با این تعداد نیرو، واقعا نمی‌شود از محوطه تاریخی نگهداری کرد.