چشم‌انداز روابط پکن-عشق‌آباد؛ نگاه قدرت‌های منطقه به اقدامات «سردار»
«حسین اسوبعلی اف» کارشناس مسائل سیاسی منطقه ضمن یادداشتی که در اختیار خبرنگار خبرگزاری فارس در دوشنبه قرار داد، به بررسی نتایج سفر رسمی رئیس جمهور ترکمنستان به چین و تشدید رقابت‌های بازیگران فعال منطقه‌ای پرداخت.
در این یادداشت آمده است: در واقع با سفر رسمی «سردار بردیمحمداف» رئیس جمهور ترکمنستان به چین در ۵-۶ ژانویه (۱۵-۱۶ دی) می‌توان گفت که مرحله به اصطلاح «مشروعیت‌بخشی بین‌المللی» رئیس جمهور جوان این کشور و پذیرش وی به حوزه «سیاست کلان بین‌المللی» تکمیل شد. برای ترکمنستان، روسیه و چین دو کشوری هستند که به طور سنتی در سیاست خارجی آن از اهمیت زیادی برخوردارند.
پیش از این سردار بردیمحمداف از روسیه، ایران و همچنین برخی از کشورهای آسیای مرکزی بازدید به عمل آورده و در اجلاس‌های مختلف حضور یافت که به گونه‌ای زمینه ورود تدریجی رئیس جمهور جدید ترکمنستان به عرصه کلان سیاسی را فراهم کرد.
ظاهرا «عشق آباد» علاقه مند به انجام سفر به چین تا پایان سال ۲۰۲۲ بود، اما به دلیل مشغله کاری رهبری چین و سایر برنامه‌های تدارک‌شده در این کشور زمینه برای امکان چنین سفری فراهم نبود. با این حال بازدید رسمی سردار بردی محمداف از چین در آغاز سال جدید میلادی برای ترکمنستان به نحوی نمادین بوده و از نظر حفظ ثبات اقتصادی این کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می باشد.
بنابر اعلام بخش مطبوعاتی ریاست جمهوری ترکمنستان، سفر بعدی سردار بردیمحمداف به ترکیه انجام خواهد شد که از نظر ژئوپلیتیک و انرژی نیز جالب به نظر می رسد، زیرا «آنکارا» در حال ترویج ایده «کریدور میانی» است که باید چین و اروپا را از طریق آسیای مرکزی، قفقاز جنوبی و ترکیه به یکدیگر متصل کند. در این پروژه ترکمنستان با منابع گازی غنی یکی از جایگاه های مهم را به خود اختصاص داده است. اکنون تمام جوانب فنی انتقال گاز خزر به اروپا به هر دلیلی به ترکیه و متحد مطیع آن، یعنی آذربایجان وابستگی پیدا کرده است.
در عین حال برای همه روشن است که اجرای پروژه‌های ساخت خطوط لوله در دریای خزر همچنین به موقع و نظر روسیه و ایران بستگی دارد که بدون توافق با آن‌ها تحقق چنین پروژه‌هایی دشوار خواهد بود.
در هر صورت سفر سردار بردیمحمداف به چین نه‌تنها در چارچوب روابط دوجانبه قابل بررسی است، بلکه از منظر روابط جدید انرژی و حمل و نقلی در حال شکل‌گیری در قلمرو اوراسیا نیز باید مورد توجه قرار گیرد. این موضوع با توجه به اقدامات ترکیه برای نقش‌آفرینی فعال در فضای اوراسیا، منافع قدرت‌های بزرگی مانند روسیه، چین و ایران را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
به صورت طبیعی جزئیات نتایج سفر رئیس جمهور ترکمنستان به چین رسانه‌ای نشده است با این وجود بر اساس گزارش های رسمی، امضای بیانیه مشترک روسای جمهور دو کشور و همچنین ۱۵ سند همکاری در زمینه‌های اقتصادی، انرژی، بهداشتی، فرهنگی، گردشگری، دانشگاهی، ورزشی و رسانه‌ای رهاورد این سفر می باشد.
به باور کارشناسان یکی از محورهای اصلی مذاکرات بین رهبری ترکمنستان و چین موضوع ساخت خط لوله گاز جدید موسوم به «D» و بحث قیمت گاز بوده است. ظاهراً ترکمنستان امید مشخصی به افزایش قیمت گاز بسته اما به دلیل احتمال افزایش عرضه گاز روسیه به چین با توجه به تیرگی روابط میان «مسکو» و اروپا، «عشق آباد» وادار به تعدیل انتظارات خود در این مورد خواهد شد.
یکی دیگر از مواردی که ممکن است در این مذاکرات مطرح شده باشد، چشم انداز انتقال گاز از طریق دریای خزر و مشارکت ترکیه و آذربایجان در این زمینه دانسته می‌شود زیرا این موضوع در دستور کار قرار داشته و با توجه به احتمال عضویت کامل ترکمنستان در سازمان کشورهای ترک‌زبان، ممکن شرایط به سمت تغییر و تحولات جدی‌تر پیش برود.
البته چین چندان نگران این موضوع نیست، زیرا موقعیت بی‌طرفی مثبت و همچنین بازنگری در این زمینه منحصراً یک امر داخلی ترکمنستان دانسته می‌شود. با این وجود تقویت ترکیه و مشارکت فعال ترکمنستان در این فرآیندها ممکن است به لحاظ چشم‌انداز تامین ثبات عرضه گاز مورد توجه چین قرار گیرد. برای چین جهت برآورده کردن نیازهای رو به رشد خود، حفظ ثبات و پایداری عرضه گاز از ترکمنستان مهم می‌باشد.
مورد دیگری که برای ترکمنستان از اهمیت قابل توجهی برخودار است، موضع روسیه می‌باشد. برای روسیه واضح است که طی این سفر، ترکمنستان پایبندی خود بر توافقات قبلی با چین در جهت عرضه گاز را تائید کرده است. موضوع توافق بر سر قیمت گاز بین ترکمنستان و چین نیز برای روسیه زیاد جالب نیست، زیرا همکاری‌های گازی روسیه و چین بر اساس قراردادهای بلندمدت صورت گرفته و رهبری چین به اصل قیمت بازار نسبت به منابع انرژی روسیه متعهد می‌باشد.
به صورت طبیعی روسیه مانند چین به ثبات ترکمنستان و حفظ وضعیت موجود در این کشور و کل منطقه علاقه‌مند است. برای روسیه مهم است که چین همچنان عنصر اصلی تثبیت‌کننده اقتصادی در آسیای مرکزی و حتی فضای اوراسیا باقی بماند. شاید تا چند سال پیش تصور چنین امری از سوی روسیه سخت بود، اما امروز به یک واقعیت موجود بر روی صحنه تبدیل شده است.
با توجه به وضعیت اوکراین، ثبات آسیای مرکزی برای روسیه بیش از هر زمان دیگری مهم شده است و اگر این امر از طریق تقویت جایگاه چین حاصل شود، به اصطلاح «شر» کمتر و ریسک قابل قبول‌تری خواهد بود.
بدون تردید وضعیت جدید در منطقه منجر به تشدید اقدامات سایر بازیگران خواهد شد که ایران به عنوان یکی از شرکای تاریخی آسیای مرکزی و کشوری با نگاه خیر‌خواهانه به منطقه، نباید با اقدامات محدود و به اصطلاح حاشیه‌ای قناعت کند. ضمنا حجم عرضه گاز بین ایران، ترکمنستان و آذربایجان به صورت سوآپ کمتر از میزان اعلام شده در آمده و هنوز معلوم نیست که با توجه به لفاظی‌های تهاجمی و حمایت‌های آشکار رسانه‌ای «باکو» از اعتراضات اخیر در ایران، روابط میان ایران و آذربایجان چگونه پیش خواهد رفت.
در ژوئیه ۲۰۲۲ شرکت «گازپروم» روسیه و شرکت ملی نفت ایران تفاهم نامه همکاری استراتژیک به ارزش ۴۰ میلیارد دلار امضا کردند. گفته شده است که این شرکت‌ها امکان تعامل در توسعه میادین نفتی ایران، اجرای پروژه‌های در زمینه گاز طبیعی مایع و ساخت خطوط لوله انتقال گاز مورد بررسی قرار خواهند داد. همچنین بحث تبادل گاز به صورت سوآپ از طریق خاک ترکمنستان نیز مورد توجه قرار گرفته است. حجم بالقوه تامین گاز از روسیه تنها از طریق مرز شمالی ایران می‌تواند به ۵۰ میلیون متر مکعب در روز برسد. همچنین در چارچوب جایگزینی انرژی بین روسیه و ایران، امکان عرضه گاز به آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و عراق فراهم خواهد شد.
باید گفت که با توجه به تحولات اوکراین و تغییرات قیمت جهانی انرژی، ممکن است پروژه خط لوله گاز «تاپی» چشم‌اندازی برای اجرا پیدا کند، البته مشروط به حل و فصل مشکلات امنیتی افغانستان، تامین ثبات در پاکستان و آمادگی هند.
با توجه به موارد فوق، اکنون ترکمنستان به یک عنصر بسیار مهم در جریان‌های ژئوپلیتیکی، انرژی و استراتژیکی اوراسیا تبدیل شده است. به نظر می‌رسد سال‌های ۲۰۲۳-۲۰۲۴ ممکن است دوره تحولات اساسی هم برای ترکمنستان و هم برای کل منطقه باشد. بنابراین جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از بازیگران فعال منطقه‌ای و کشوری با ظرفیت‌های بالای سیاسی، اقتصادی و امنیتی باید نقش‌آفرینی به مراتب فعال‌تری در این کشور و آسیای مرکزی داشته باشد. حد اقل چنین انتظاری در میان جوامع منطقه وجود دارد.
پایان پیام/ح