تایید نخستین واکسن کرونا DNA در هند، نویدبخش عرضه دیگر واکسن‌های مبتنی بر این فناوری
زایکو-دی که به‌تازگی در هند مجوز مصرف را دریافت کرد، نخستین واکسن کرونا مبتنی بر DNA در جهان است. بااین‌حال، به‌زودی واکسن‌های DNA بیشتری از راه می‌رسند.
هند به‌تازگی واکسن کرونا جدیدی را تأیید کرد که با استفاده از رشته‌های مارپیچ DNA سیستم ایمنی را برای مبارزه با ویروس عامل کووید ۱۹ آموزش می‌دهد. پژوهشگران از خبر صدور مجوز نخستین واکسن DNA در جهان استقبال کرده‌اند و می‌گویند و بسیاری از دیگر واکسن‌های مبتنی بر این فناوری احتمالا به‌زودی از راه خواهند رسید.
زایکو-دی (ZyCoV-D) که بدون نیاز به تزریق با سوزن تجویز می‌شود، در پیشگیری از ابتلا به کووید ۱۹ علامت‌دار در کازآمایی‌های بالینی، ۶۷ درصد اثربخش بود و تجویز آن احتمالا از ماه جاری در هند آغاز خواهد شد. اثربخشی واکسن جدید هندی درمقایسه با بسیاری از دیگر واکسن‌های کووید ۱۹ چندان بالا نیست؛ اما پژوهشگران اعتقاد دارند که بهره‌گیری از فناوری DNA، آن را به واکسنی درخورتوجه تبدیل کرده است.
پیتر ریچموند، ایمنی‌شناس کودکان در دانشگاه استرالیای غربی به نشریه نیچر گفت زایکو-دی اثبات‌کننده عملکرد واکسن‌های DNA است و می‌تواند در کنترل دنیاگیری به ما کمک کند. به باور ریچموند، ازآنجا که این واکسن نشان می‌دهد نوع دیگری از واکسن‌ها را برای استفاده دراختیار داریم، ساخت آن گام رو به جلو مهمی در مبارزه برای شکست جهانی کووید ۱۹ محسوب می‌شود.
نزدیک به ۱۲ واکسن DNA برای کووید ۱۹، مراحل کارآزمایی بالینی را در سطح جهان می‌گذرانند و دست‌کم همین تعداد نیز در مراحل اولیه ساخت به‌سر می‌برند. پژوهشگران برای بسیاری از دیگر بیماری‌ها نیز مشغول ساخت واکسن‌های DNA هستند. شهید جمیل، ویروس‌شناس در دانشگاه آشوکا در سونیپات هند به نیچر گفت «اگر موفقیت واکسن‌های DNA اثبات شود، به‌دلیل تولید آسان واقعا آینده ویروس‌شناسی خواهند بود.»
روند سریع ساخت
به‌گفته دیوید وینر، مدیر مرکز واکسن و ایمن‌درمانی در مؤسسه ویستار در فیلادلفیا، فوریت مبارزه با کووید ۱۹، ساخت واکسن‌هایی را که از فناوری ژنتیک نظیر mRNA و DNA استفاده می‌کنند، سرعت بخشیده است.
واکسن‌های RNA، زودتر واکنش‌های ایمنی قوی را در کارآزمایی‌های بالینی نشان دادند و اکنون برای صدها میلیون نفر از جمعیت سرتاسر جهان عرضه شده‌اند. اما واکسن‌های DNA صاحب برخی مزایا هستند؛ نظیر آنکه به آسانی تولید می‌شوند و درمقایسه با واکسن‌های mRNA که معمولا به نگه‌داری در دمای بسیار پایین نیاز دارند، پایدارتر هستند.
زایدوس کادیلا، شرکت داروسازی هندی که مقر آن در شهر احمدآباد قرار دارد، سازنده واکسن زایکو-دی است. ۲۰ اوت، سازمان نظارت بر داروها در هند مجوز مصرف این واکسن را برای افراد ۱۲ سال و بالاتر صادر کرد. پژوهشگران در کارآزمایی‌هایی که با شرکت بیش از ۲۸ هزار داوطلب برگزار شد، شاهد ۲۱ مورد علامت‌دار کووید ۱۹ در گروه واکسینه‌شده و ۶۰ مورد درمیان افراد دریافت‌کننده دارونما بودند و برهمین‌اساس نرخ اثربخشی ۶۷ درصد را نتیجه گرفتند.
زایکو-دی حاوی رشته‌های مارپیچ DNA معروف به پلاسمید است که پروئتین اسپایک ویروس کرونا را به‌همراه توالی پروموتر برای فعال‌سازی ژن رمزنگاری می‌کنند. وقتی پلاسمیدها وارد هسته سلول‌ها شوند، به‌صورت RNA پیام‌رسان درمی‌آیند. در مرحله بعد، RNA به بدنه اصلی سلول یا سیتوپلاسم می‌رود و به خود پروتئین اسپایک ترجمه می‌شود. سپس سیستم ایمنی در برابر پروتئین واکنش نشان می‌دهد و سلول‌های ایمنی اختصاصی را تولید می‌کند که می‌توانند عفونت‌های آتی را ازمیان بردارند. پلاسمیدها معمولا ظرف مدت چند هفته تا چند ماه کاهش می‌یابند؛ اما ایمنی پابرجا می‌ماند.
به‌گفته وینر، واکسن‌های DNA و RNA هردو از دهه ۱۹۹۰ دردست ساخت بوده‌اند. چالش موجود بر سر راه واکسن‌های DNA این است که برخلاف واکسن‌های mRNA که فقط نیازمند رسیدن به سیتوپلاسم هستند، باید کل مسیر را تا هسته سلول بپیمایند. درنتیجه، واکسن‌های DNA برای برانگیختن پاسخ ایمنی در کارآزمایی‌های بالینی با دشواری مواجه بودند و از همین‌رو تا به امروز فقط برای استفاده در حیوانات نظیر اسب مجوز داشتند.
واکسن بی‌نیاز از سوزن
زایکو-دی به‌منظور ورود به بدن، برخلاف عمق بافت ماهیچه‌ای به زیر پوست فرستاده می‌شود. ناحیه زیر پوست غنی از سلول‌های ایمنی است که اجرام خارجی نظیر ذرات واکسن را می‌بلعند و هضم می‌کنند. به‌گفته جمیل، این شیوه موجب می‌شود که دریافت DNA درمقایسه با روش تزریق به ماهیچه بسیار کارآمدتر باشد. درنتیجه، واکسن به‌طور غیرمعمول با استفاده از دستگاهی بی‌نیاز از سوزن به بدن وارد می‌شود. این دستگاه با فشار روی پوست، جریانی نازک و پرفشار از مایع را به‌وجود می‌آورد که پوست را سوراخ می‌کند و درمقایسه با تزریق، درد کمتری دارد.
بااین‌حال، زایکو-دی با وجود برخورداری از تأثیر بیشتر درمقایسه با واکسن‌های DNA پیشین، برای دستیابی به اثربخشی اولیه به دست‌کم سه دز نیاز دارد. به‌گفته جمیل، این خصوصیت احتمالا تهیه و توزیع واکسن را در میانه دنیاگیری کنونی مشکل‌تر می‌کند.
هرچند اثربخشی زایکو-دی ظاهرا از تأثیر ۹۰ درصدی برخی واکسن‌های mRNA پایین‌تر است، ارقام قابل مقایسه با یکدیگر نیستند. کارآزمایی‌های زایکو-دی در هند در ابتدای امسال درحالی انجام شد که سویه دلتا کرونا، نوع غالب درگردش ویروس بود. درمقابل، کارآزمایی‌های ابتدایی واکسن‌های mRNA زمانی اجرا شدند که گونه‌های کم‌واگیردارتر کرونا درحال شیوع بودند. جمیل گفت «اثربخشی [۶۷ درصد] درواقع دربرابر گونه دلتا است؛ درنتیجه عدد بسیار خوبی محسوب می‌شود.»
ازآنجا که هنوز نتایج کارآزمایی مرحله پایانی منتشر نشده است، برخی پژوهشگران از فقدان شفافیت در فرایند تأیید واکسن انتقاد کرده‌اند. به‌گفته زیدوس کادیلا، کارآزمایی همچنان دردست انجام است و تجزیه‌وتحلیل کامل به‌زودی برای انتشار ارسال می‌شود. این شرکت می‌گوید تجویز نخستین دزها در ماه سپتامبر در هند آغاز خواهد شد و قصد دارد تا ابتدای سال آینده، ۵۰ میلیون دز تولید کند.
واکسنشرکت سازندهکشور سازندهروش تجویزمرحله کارآزماییZyCoV-Dزایدوس کادیلاهندپوستتأییدشده برای مصرف اضطراریINO-4800ایناویو و همکارانایالات متحدهپوستمرحله دوم و سومAG0302-COVID19AnGes، دانشگاه اوساکا، تاکارا بایوژاپنماهیچهمرحله دوم و سومGX-19Nژنکسینکره جنوبیماهیچهمرحله اول و دومGLS-5310 ژن‌وان لایف ساینسکره جنوبیپوستمرحله اول و دومCOVID-eVax تاکیس، روتافارم بایوتکایتالیاماهیچهمرحله اول و دومAG0301-COVID19AnGes، دانشگاه اوساکا، تاکارا بایوژاپنماهیچهمرحله اول و دومCovigenix VAX-001داروسازی انتوسکاناداماهیچهمرحله اولCORVax12اونکوسک، مؤسسه سرطان پرویدنسایالات متحدهپوستمرحله اولbacTRL-Spike سیمویوکانادادهانمرحله اولCOVIGENبایونت، تکنوالیا، دانشگاه سیدنیتایلند، استرالیاپوست یا ماهیچهمرحله اولفهرست واکسن‌های DNA در کارآزمایی‌های بالینی.
دیگر واکسن‌های DNA
به‌گزارش نیچر، چندین واکسن DNA دیگر برای کرونا دردست ساخت هستند که از آنتی‌ژن‌ها و سازوکارهای تحویل مختلف استفاده می‌کنند. دو نمونه، یکی به‌دست شرکت ژاپنی AnGes و دیگری به‌دست شرکت آمریکایی ایناویو فارما به کارآزمایی‌های مرحله پایانی وارد شده‌اند. واکسن ایناویو از نوع تزریق زیرپوستی است و از دستگاهی استفاده می‌کند که با پالس‌های الکتریکی کوتاه به پوست ضربه می‌زند تا منافذی برای عبور واکسن در آن ایجاد کند.
بیش از ۶ واکسن DNA برای کووید ۱۹ در کارآزمایی‌های مرحله اول به سر می‌برند؛ ازجمله نمونه‌ای ساخت شرکت زیست‌فناوری کره‌ای ژن‌وان لایف‌ساینس و دیگری که ریچموند در ساخت آن مشارکت دارد، محصول شرکت تایلندی بایونت. این واکسن مرحله اول کارآزمایی بالینی را در استرالیا می‌گذراند.
مقاله‌های مرتبط:واکسن mRNA؛ عصری جدید در واکسن‌شناسیواکسن کووید ۱۹ نمی‌تواند DNA شما را تغییر بدهد
بااین‌حال، ریچموند انتظار دارد که واکسن‌های DNA بیشتری از راه برسند و عوامل بیماری‌زایی را هدف بگیرند که هنوز برایشان واکسنی وجود ندارد؛ از سیتومگالوویروس که می‌تواند درهنگام بارداری به نوزاد منتقل شود تا ویروس سین‌سیشیال تنفسی. واکسن‌های DNA همچنین برای آنفلوانزا، ویروس پاپیلوم انسانی، HIV و زیکا نیز در دست ساخت یا گذراندن کارآزمایی هستند.
واکسن‌های مبتنی بر DNA از توانایی ذخیره‌سازی اطلاعات فراوان برخوردار هستند؛ بدین معنا که می‌توانند پروتئین‌های بزرگ و پیچیده یا حتی چندین پروتئین را رمزنگاری کنند. وینر می‌گوید این خصوصیت، نویدبخش استفاده از آن‌ها به‌عنوان واکسن‌های ضدسرطان است. او به نیچر گفت «اکنون دوران بسیار هیجان‌انگیزی برای فناوری‌های ژنتیکی است. آن‌ها سرانجام فرصت پیدا کرده‌اند تا توانایی‌شان را نشان دهند.»