تلاش دانشمندان برای درک پدیده فراموشی ایمنی
ویروس سرخک موجب فراموشی ایمنی و راه‌اندازی مجدد سیستم ایمنی می‌شود و پیامدهای خطرناکی ازنظر ابتلا به عفونت‌های دیگر به دنبال دارد.
اواخر شب ۱۵ نوامبر ۲۰۱۹ در جزیره اوپولو در ساموآ، کشور کوچکی در اقیانوس آرام، بین هاوایی و نیوزیلند، بود. مقامات دولتی عجله داشتند در جلسه‌ای در پایتخت شرکت کنند تا درباره‌ی موضوعی اضطراری دررابطه‌با بهداشت عمومی بحث کنند. چند ساعت بعد، آن‌ها وضعیت اضطراری را اعلام کردند.
سه ماه قبل، یکی از مردم پس از بازگشت از نیوزیلند که در آن سرخک شیوع پیدا کرده بود، دچار بثورات پوستی نشانگر سرخک شده بود. آن‌ها فورا آن را به‌عنوان مورد مشکوک تشخیص دادند، اما اقدام دیگری انجام نشد. تا ۲ اکتبر، هفت مورد دیگر سرخک رخ داد.
مدارس (محیط ایده‌آل برای انتشار ویروس در بین قربانیان مورد علاقه‌اش) به شکل عادی ادامه پیدا کرد و فقط برگزاری مراسم اهدای جوایز ممنوع اعلام شد. حتی در آن زمان، برخی به این موضوع توجه نکردند. حدود یک ماه بعد، شیوع به ابعاد نگران‌کننده‌ای رسید و ۷۱۶ نفر از جمعیت تقریبا ۱۹۷ هزار نفری آلوده شدند. اما با برقراری وضعیت اضطراری جدید، کشور تلاش‌های خود برای توقف شیوع را به‌شدت افزایش داد. مدارس، کسب‌و‌کارها و ادارات تعطیل شدند. به ساکنان توصیه شد در خانه‌های خود بمانند.
مقاله‌ی مرتبط:ویروس سرخک حافظه ایمنی بیماری‌های دیگر را پاک می‌کندافزایش مرگ‌و‌میر ناشی از سرخک در پی توقف نرخ واکسیناسیونویروس های خویشاوند سرخک، از حیوانات به انسان منتقل می‌شوند؟
در تکرار ترسناکی از علامت‌های ضربدر قرمز روی در خانه‌ها در جریان شیوع طاعون در دوران قرون وسطی، پرچم‌های قرمز بیرون از خانه‌های خانواده‌های واکسینه‌نشده به اهتزار درآمد، روی بوته‌ها آویخته شد، به ستون‌ها بسته شد و از درختان آویزان شد. این علامت‌ها به پزشکان کمک کرد تا خانه به خانه بروند و واکسیناسیون اجباری را برای افرادی که به آن نیاز داشتند، اجرا کنند. در این شرایط، ساموآ به جزیره ارواح تبدیل شده بود، جاده‌ها خالی بودند و پروازها لغو شد.
درنهایت، عفونت‌ها کاهش پیدا کرد و وضعیت اضطراری در ۲۸ دسامبر ۲۰۱۹ به پایان رسید. درمجموع، ۵۶۶۷ نفر (ازجمله ۸ درصد از جمعیت زیر ۱۵ سال) آلوده شدند. از این تعداد، ۸۱ نفر ازجمله سه کودک از یک خانواده جان خود را از دست دادند. اپیدمی تمام شده بود، اما ویروس لزوما آخرین قربانی خود را نگرفته بود.
حال، با «فراموشی ایمنی» آشنا شوید؛ پدیده‌ای مرموز که هزاران سال همراه ما بوده است، اگرچه در سال ۲۰۱۲ کشف شد.
وقتی به سرخک دچار می‌شوید، سیستم ایمنی شما به‌طور ناگهانی هر عامل بیماری‌زایی را که قبلا با آن مواجه شده است، فراموش می‌کند (هر سرماخوردگی، هر آنفلوانزا، هر مواجهه با باکتری یا ویروس موجود در محیط پیرامون، هر واکسیناسیون). این ضرر تقریبا دائمی و کلی است. شواهد موجود نشان می‌دهد پس از پایان عفونت سرخک، بدن شما باید تقریبا از ابتدا دوباره یاد بگیرد چه چیزی بد و چه چیزی خوب است.
ساموآ تاکنون توانسته است کووید ۱۹ را تحت کنترل نگه دارد، اما پژوهش‌ها نشان می‌دهند، اگر این وضعیت تغییر کند، جمعیت این کشور ممکن است دربرابر کووید ۱۹ آسیب‌پذیرتر باشد
منصور حائری‌فر، استاد ایمنی‌شناسی در دانشگاه وسترن کانادا می‌گوید: «به‌نوعی، عفونت ویروس سرخک سیستم ایمنی را درحالت پیش‌فرض قرار می‌دهد؛ گویی در گذشته هرگز با هیچ میکروبی برخورد نکرده است».
اما مکانیسم این پدیده چگونه است؟ چقدر طول می‌کشد و آیا ممکن است به بروز همه‌گیری‌های دیگر کمک کند؟
ویروس سرخک
سرخک ویروس تنفسی باستانی است که ازطریق ذرات معلق در هوا و قطرات منتقل می‌شود و تصور می‌شود اولین‌بار در حدود ۲۵۰۰ سال پیش و احتمالا با شکوفایی شهرهای شلوغ، از گاوها به انسان منتقل شد.
قرن‌ها، سرخک آزادانه کودکان سراسر جهان (خصوصا در چند سال اول زندگی) را آلوده می‌کرد و تقریبا همه را پیش از ۱۵ سالگی مبتلا می‌کرد. در سال ۱۹۷۶، یک سال قبل از آمدن واکسن به بریتانیا، در این کشور، ۴۶۰۴۰۷ مورد مشکوک وجود داشت. زمانی که مهاجران اروپایی برای اولین‌بار از اقیانوس اطلس عبور می‌کردند، احتمالا این ویروس نیز (همراه میکروب‌های دیگری مانند آبله و حصبه) با آن‌ها وارد شد و ۹۰ درصد از جمعیت بومی قاره آمریکا را ظرف یک قرن از بین برد.
دانشمندان مدت‌ها می‌دانستند حتی پس از بهبودی، کودکانی که به سرخک مبتلا شده‌اند، به‌طور قابل‌توجهی درمعرض خطر بالاتر بیماری و مرگ براثر عوامل دیگر قرار دارند. مطالعهای از سال ۱۹۹۵ نشان داد واکسیناسیون علیه سرخک احتمال کلی مرگ را در سال‌های بعد بین ۳۰ تا ۸۶ درصد کاهش می‌دهد. اگرچه، علت دقیق اینکه چرا سرخک چنین محرک قوی برای بیماری‌های دوران کودکی بود، مشخص نبود.
در سال ۲۰۰۲، گروهی از دانشمندان ژاپنی دریافتند گیرنده‌ای که ویروس سرخک به آن متصل می‌شود (نوعی قفل مولکولی که به ویروس اجازه ورود به بدن را می‌دهد)، برخلاف آنچه برای ویروس‌های تنفسی انتظار می‌رود، در ریه‌ها وجود ندارد. درعوض، گیرنده‌ی مذکور روی سلول‌های سیستم ایمنی بدن قرار دارد. ریک د اسوارت، دانشیار علوم ویروسی در مرکز پزشکی دانشگاه اراسموس هلند می‌گوید: «اگر آن را با چیزی که آن زمان از کتاب‌های درسی دررابطه‌با نحوه وارد شدن ویروس سرخک به بدن می‌دانستیم، مقایسه می‌کردید، کاملا شگفت‌زده می‌شدید».
یک دهه بعد، گروهی بین‌المللی از پژوهشگران (ازجمله اسوارت) تصمیم گرفتند بررسی دقیق‌تری انجام دهد. آن‌ها سرخک را با پروتئین فلورسنت سبز علامت‌گذاری کردند، میمون‌ها را با آن آلوده کردند و بررسی کردند که ذرات ویروسی سبز سر از کجا درمی‌آورند. سوارت می‌گوید:
دیدیم که ویروس بسیاری از سلول‌ها را آلوده می‌کند. بنابراین، این ویروس موجب ویرمیا (ویروس‌خونی) می‌شود، یعنی در خون وجود دارد. درواقع، سلول‌های سفید خون آلوده می‌شوند و ویروس را به تمام بافت‌های لنفاوی می‌برند که شامل گره‌های لنفاوی، طحال و تیموس (غده‌ای در ناحیه قفسیه سینه که بخشی از سیستم ایمنی است) می‌شود. این موضوع تأیید می‌کند که سرخک عفونت سیستم ایمنی است.
قبل از دسترسی واکسن سرخک در بریتانیا در سال ۱۹۶۸، شیوع‌های سرخک اغلب از مدارس منشا می‌گرفت
شیوع سرخک در هلند در سال ۲۰۱۳ فرصتی برای آزمایش تئوری یادشده مهیا کرد. بیماری در میان جامعه پروتستان ارتدوکس شروع شد که به دلایل مذهبی از دریافت واکسن خودداری می‌کردند و درنهایت ۲۶۰۰ نفر آلوده شدند. سال‌ها بعد، دانشمندان نمونه‌های خون گرفته‌شده از این بیماران را بررسی کردند و تأیید کردند که آن‌ها حاوی سلول‌های T خاطره آلوده به سرخک هستند.
یک پارادوکس گیج‌کننده
اما این پایان داستان نبود. پژوهشگران همچنین متوجه شدند گیرنده سرخک به نوع خاصی از سلول‌های ایمنی یعنی «سلول‌های T خاطره» متصل می‌شود. وظیفه‌ی این سلول‌ها آن است که تا چند دهه پس از یک عفونت، در بدن باقی بمانند و بی‌سروصدا به دنبال عامل بیماری‌زای خاصی بگردند که هریک برای هدف قرار دادن آن آموزش دیده‌اند. بنابراین، سرخک فعالانه تنها سلول‌هایی را آلوده می‌کند که می‌توانند به‌خاطر بیاورند که بدن قبلا با چه عوامل بیماری‌زایی مواجه شده است.
آنچه بعدا اتفاق می‌افتد، تا به امروز پژوهشگران را متحیر کرده است، به‌طوری‌که آن را «پارادوکس سرخک» نامیده‌اند. اسوارت می‌گوید: «سرخک سیستم ایمنی را سرکوب و هم‌زمان آن را فعال می‌کند. اگرچه سرخک حافظه‌ی ایمنی را پاک می‌کند، استثنایی برای آن وجود دارد. به‌طرز عجیبی، تنها ویروسی که پس از ابتلا به سرخک قطعا قادر به شناسایی آن خواهید بود، خود سرخک است».
عفونت‌های سرخک پاسخ ایمنی قوی دربرابر ویروس ایجاد می‌کند و در بیشتر مردم، به ایمنی مادام‌العمر منجر می‌شود. و اگرچه هنور کسی علت آن را نمی‌داند، این مسئله ممکن است همان چیزی باشد که موجب فراموشی ایمنی می‌شود.
سرخک ابتدا سلول‌های خاطره را آلوده می‌کند، سپس سیستم ایمنی به نحوی یاد می‌گیرد که چگونه خود ویروس را شناسایی کند. وقتی سیستم ایمنی شروع به تولید سلول‌های ایمنی خاص سرخک می‌کند، آن‌ها به سراسر بدن می‌روند و سلول‌های خاطره‌ی آلوده را پیدا می‌کنند و از بین می‌برند. بنابراین، درنهایت سلول‌هایی را دارید که می‌توانند سرخک را شناسایی کنند و سلول‌هایی را که می‌توانند ویروس‌های دیگر را شناسایی کنند، از بین می‌برند. ویروس درنهایت موجب می‌شود خاطرات ایمنی خود را نابود کنیم. سرانجام، سرخک تمامی سلول‌های حافظه ایمنی را با سلول‌هایی جایگزین می‌کند که فقط می‌توانند خودش را بشناسند. این بدان معنا است که شما فقط دربرابر سرخک مصون هستید و تمام عوامل بیماری‌زای دیگر را فراموش کرده‌اید.
این استراتژی خلاف شهود است، خصوصا از منظر ویروس، چراکه ویروس سرخک نمی‌تواند دوباره بدون شناسایی به درون بدن نفوذ کند. (متاسفانه شواهدی وجود ندارد که نشان دهد این نوع راه‌اندازی مجدد سیستم ایمنی برای کسانی که سیستم ایمنی آن‌ها به‌خوبی کار نمی‌کند، مانند افراد مبتلا به اختلالات خودایمنی، مفید باشد. حتی اگر این‌طور باشد، درمان‌های مبتنی‌بر سرخک تنها روی کسانی مؤثر است که قبلا هرگز با سرخک یا واکسن روبه‌رو نشده‌اند.)
مدت‌ها پیش از دنیاگیری کووید ۱۹، ساموآ برای جلوگیری از گسترش سرخک رویه خانه‌نشینی را در پیش گرفت
اسوارت می‌گوید:
ویروس دیگری که از استراتژی مشابهی استفاده می‌کند، HIV است. این ویروس سلول‌های سیستم ایمنی را آلوده می‌کند و سیستم ایمنی را ضعیف می‌کند. اما تفاوت بزرگی که وجود دارد، این است که HIV این کار را به آهستگی اما به‌طور مداوم انجام می‌دهد، به‌طوری‌که زوال سیستم ایمنی مدت زمان بسیار زیادی طول می‌کشد.
درواقع، گرچه HIV به سیستم ایمنی آسیب می‌زند، اما فراموشی ناشی از سرخک در میان عفونت‌های انسانی منحصر‌به‌فرد است. در حیوانات دیگر، ویروس‌هایی مانند دیستمپر سگ‌سانان در سگ‌ها و موربیلی‌ویروس دلفین (DMV) نیز سیستم ایمنی را سرکوب می‌کنند و ممکن است مکانیسم مشابهی داشته باشند.
وقفه دو ساله
از زمان کشف فراموشی ایمنی، پژوهش‌های مختلف به توضیح کامل‌تر این پدیده کمک کرده‌اند. وقتی سیستم ایمنی سلول‌های حافظه خود را از دست داد، باید بازحمت چیزهایی را که قبلا می‌دانست، دوباره یاد بگیرد.
مطالعهای از سال ۲۰۱۵ نشان می‌دهد فرایند بازیابی می‌تواند تا سه سال طول بکشد که به‌طور حیرت‌انگیزی تقریبا به اندازه زمانی است که لازم است تا نوزادان در اوایل زندگی دربرابر پاتوژن‌های معمولی ایمنی کسب کنند. اسوارت می‌گوید: «کودکان بارها به سرماخوردگی و بیماری‌های گوارشی مبتلا می‌شوند و برای تکامل سیستم ایمنی به قدری زمان نیاز دارند. ازنظر زمان، این دو مورد با هم مشابه هستند».
در همین حین، کودکان درمعرض خطر طیف وسیع‌تری از عوامل بیماری‌زا قرار دارند که بیشتر از عوامل بیماری‌زایی است که بدن آن‌ها زمانی می‌توانست آن‌ها را شناسایی کند. اسوارت می‌گوید: «احتمالا همه‌ی آن عفونت‌ها باید دوباره تجربه شوند تا تمام آسیب‌های وارده ترمیم شوند. هر عفونت نیز خطر دیگری برای ایجاد بیماری به همراه دارد». بنابراین، تعجبی ندارد که سرخک نه‌تنها خطر بیماری را افزایش می‌دهد، بلکه موجب افزایش خطر مرگ نیز می‌شود. درواقع، مرگ‌و‌میر کودکان براثر ویروس‌های دیگر با شیوع سرخک ارتباط محکمی دارد.
مطالعه منتشرشده در سال ۲۰۱۵ نشان داد مواقعی که مرگ‌و‌میر کودکان در بریتانیا، ایالات متحده یا دانمارک افزایش پیدا می‌کند، معمولا ناشی‌از افزایش شیوع سرخک است. این یافته‌ها توضیح می‌دهد که چرا واکسیناسیون کودکان علیه سرخک اثرات جانبی سودمند غیرمنتظره‌ای در کاهش مرگ‌و‌میر کودکان دارد و کاهش مرگ‌و‌میر بسیار بیشتر از تعداد افرادی است که پیش‌بینی می‌شود در صورت عدم واکسیناسیون، براثر سرخک از بین بروند.
تأثیر شگفت‌انگیز
همه‌ی این‌ها بدان معنا است که سرخک، حتی سال‌ها پس از ناپدید شدن شیوع، می‌تواند تأثیر عمیقی بر سلامت جمعیت داشته باشد.
ساموآ را درنظر بگیرید. تصور می‌شود شیوع سال ۲۰۱۹ سرخک در این جزیره از رویدادی فاجعه‌بار و بسیار نادر در سال‌های پیش منشا گرفته باشد. در آن زمان، دو پرستار دسته‌ای از واکسن‌های سرخک، اوریون و سرخجه (MMR) را به اشتباه مخلوط کردند و دو کودک جان خود را از دست دادند. (پرستاران پس از آن زندانی شدند.) این امر به ترس فراگیری از واکسن‌ها منجر شد و درنتیجه، فقط ۳۰ درصد از جمعیت این کشور در سال ۲۰۱۸ به‌طور کامل واکسینه شده بودند.
طبق برآوردها، پیش از ورود مهاجران اروپایی به قاره آمریکا در سال ۱۴۹۲، این قاره سکونتگاه حدود ۶۰ میلیون نفر بود
زمانی که سرخک (یکی از مسری‌ترین ویروس‌ها روی زمین) با عدد سرایت ۱۲ تا ۱۸ (یعنی هر فرد عفونی به‌طور متوسط چند فرد دیگر را آلوده می‌کند) وارد ساموآ شد، شرایط تقریبا عالی برای انتشار پیدا کرد. اگرچه مقامات توانستند همه‌گیری سرخک را تحت کنترل درآورند، تأثیر آن ممکن است همچنان باقی مانده باشد.
کمتر از یک سال پس از ناپدید شدن سرخک، ویروس دیگری وارد جزیره شد. در ۲۷ نوامبر ۲۰۲۰، ساموآ اولین مورد کووید ۱۹ خود را ثبت کرد. البته، کووید ۱۹ هرگز فرصتی برای گسترش روی جزیره پیدا نکرد و برنامه جامع واکسیناسیون و خانه‌نشینی‌ها از انتشار آن پیشگیری کرد.
اگرچه، مدل‌سازی نشان می‌دهد اگر ویروس کووید فرصت انتشار پیدا می‌کرد، مردم این کشور درنتیجه‌ی شیوع سرخک درمعرض خطر بالایی قرار می‌گرفتند. براساس این محاسبات، میراث فراموشی ایمنی جزیره می‌توانست تعداد موارد را ۸ درصد و مرگ‌و‌میرها را بیش از دو درصد افزایش دهد.
در همین حین، مدل‌سازی دیگری نشان داده است که شیوع سرخک پس از واکسیناسیون برای کووید ۱۹، می‌تواند ایمنی جمعی دربرابر ویروس کرونا را از بین ببرد و موجب افزایش مجدد موارد شود. میگوئل مونوز، استاد آمار دانشگاه گرانادا که هدایت مطالعه را برعهده داشته است، می‌گوید: «شاید دچار عفونت سرخک شوید و فکر کنید، به محافظت شما دربرابر کووید ۱۹ ارتباطی ندارد. شاید این‌طور نباشد، زیرا اگر دچار عفونت سرخک شوید، محافظتی که قبلا به دست آورده‌اید، از بین خواهد رفت. شما دیگر در امان نیستید».
همه‌ی این‌ها موجب می‌شود سرخک نسبت‌به گذشته ناخوشایندتر باشد. این موضوع همچنین موجب طرح سؤال مهمی می‌شود: آیا افرادی که به سرخک آلوده می‌شوند، باید دوباره واکسن‌ها را دریافت کنند؟
به‌گفته‌ی اسوارت، این کار درحال‌حاضر روش استانداردی نیست، اگرچه ایده‌ی بدی نیست. او می‌گوید:
در برخی موارد، ممکن است نیاز باشد. اما تا آنجا که می‌دانم، درحال‌حاضر به شکل برنامه اجرا نمی‌شود. ازنظر عملی، واکسیناسیون مجدد افراد فقط برای نسبت ناچیزی از جامعه مفید خواهد بود. بنابراین، این مورد فقط درمورد افرادی اعمال می‌شود که به‌طور کامل واکسینه شده‌اند (دربرابر بیماری‌های دیگر)، اما فقط واکسن سرخک را دریافت نکرده‌اند.
بنابراین، درحالی‌که هنوز درمورد واکسیناسیون مجدد تصمیم‌گیری نشده است، کار ساده و در عین‌حال قدرتمندی که مردم می‌توانند برای محافظت از خاطرات ارزشمند ایمنی (که به‌سختی در طول دهه‌ها به دست آمده است) انجام دهند، این است که دربرابر سرخک واکسینه شوند.