راهنمای رصد آسمان شب، آذر ۱۴۰۰؛ از ظهور دنباله‌دار لئونارد تا بارش شهابی جوزایی
شاید تماشای آسمان شب از میان آلودگی نوری شهر‌ها را غیرممکن بدانید؛ ولی باید یادآوری کنیم که هنوز پدیده‌هایی وجود دارند که می‌توانید از آن‌ها لذت ببرید و برای دقایقی از تنش‌های روزمره فاصله بگیرید.
برای تماشای بسیاری از این رویدادها به ابزار گران‌قیمت نیاز ندارید و کافی است دست‌کم ۱۵ دقیقه پیش از شروع رصد به پشت‌بام یا هر فضای باز دیگری بروید تا چشم‌هایتان به شرایط تاریکی عادت کند. حتی اگر با صورت‌های فلکی و جهت‌یابی در آسمان شب آشنایی ندارید، جای نگرانی نیست؛ چراکه اپلیکیشن‌های نقشه آسمان برای گوشی‌های هوشمند با استفاده از حسگرهای موجود در این گجت‌ها، پس از تایپ نام هدف مدنظر، شما را به‌سمت آن هدایت می‌کنند. بسیاری از این اپلیکیشن‌ها به قابلیت دید شب مجهز هستند تا با تبدیل تمام نور‌های موجود در صفحه‌نمایش به رنگ قرمز، به حفظ سازگاری چشم‌های شما با تاریکی کمک کنند.
راهنمای نشانها
دشواری سطح ۱: رویدادهای قابل مشاهده با چشم غیرمسلح
دشواری سطح ۲: رویدادهای قابل مشاهده با دوربین دوچشمی
دشواری سطح ۳: رویدادهای قابل مشاهده با تلسکوپ کوچک (دهانه کوچک‌تر از ۱۰۰ میلی‌متر)
دشواری سطح ۴: رویدادهای قابل مشاهده با تلسکوپ بزرگ (دهانه بزرگتر از ۱۰۰ میلی‌متر)
هشدار نزدیکی به خورشید: مشاهده خورشید با دوربین دوچشمی و تلسکوپ بدون فیلتر مناسب، به چشمان شما آسیب دائمی می‌رساند.
آسمان شب در آذر ۱۴۰۰
آخرین ماه پاییز امسال رویدادهای جذابی برای علاقه‌مندان به آسمان شب مهیا کرده است. البته اگر آسمان ابری فرصت کافی در اختیارمان قرار دهد. در ادامه به مرور این رویدادها می‌پردازیم.
شنبه ۱۳ آذر: ماه نو
ماه نو در ساعت ۱۱:۱۴ صبح شنبه ۱۳ آذر اتفاق می‌افتد ولی به دلیل ارتفاع کم ماه پس از غروب آفتاب، هم‌زمان با خورشید غروب می‌کند و نمی‌توان هلال باریک آن را مشاهده کرد و باید تا روز بعد منتظر بمانید.
حتی پس از غروب یکشنبه ۱۴ آذر نیز رصد ماه دشوار است و برای مشاهده آن به افقی بدون مزاحمت موانع زمینی (مانند کوه‌ها، درختان و ساختمان‌ها) نیاز دارید.
از روز دوشنبه هلال ماه در سراسر ایران با چشم غیرمسلح به آسانی دیده می‌شود.
سه‌شنبه ۱۶ آذر: مقارنه ماه و سیاره زهره
نیم ساعت پس از غروب آفتاب می‌توانید ماه و سیاره زهره را در نزدیکی یکدیگر در افق غربی تماشا کنید. در این روز ماه سمت چپ و کمی بالاتر از زهره در آسمان جای دارد. سیاره زهره در این روز به بیشترین ارتفاع خود از افق در سال جاری می‌رسد و همچنین در درخشان‌ترین حالت خود در سال قرار دارد. اگر با تلسکوپی کوچک به زهره نگاه کنید، هلالی مشابه با هلال ماه روی قرص آن مشاهده خواهید کرد. برای رصد این مقارنه تا ۲ ساعت پس از غروب آفتاب فرصت دارید. پس از ملاقات زهره، ماه در دو شب متوالی مهمان سیاره‌های زحل و مشتری خواهد شد.
چهارشنبه ۱۷ آذر: مقارنه ماه و سیاره زحل
در این روز هلال ماه در سمت چپ سیاره زحل جای می‌گیرد. برای مشاهده این رویداد تا ۳ ساعت پس از غروب آفتاب فرصت دارید.
پنجشنبه ۱۸ آذر: مقارنه ماه و سیاره مشتری
در سومین روز از دید و بازدید ماه و سیارات منظومه شمسی، ماه در سمت چپ و کمی پایین‌تر از سیاره مشتری قرار می‌گیرد. در این شب‌ها سیاره مشتری سومین جرم پرنور آسمان پس از ماه و سیاره زهره است و به‌راحتی برای هر رصدگری قابل تشخیص خواهد بود.
یکشنبه ۲۱ آذر: دنباله‌دار لئونارد در نزدیک‌ترین فاصله از زمین
در ساعت ۱۷:۲۴ روز ۲۱ آذر، دنباله‌دار لئونارد به نزدیک‌ترین فاصله خود از زمین خواهد رسید. توضیحات بیشتر و راهنمای رصد این دنباله‌دار را در انتهای مقاله مطالعه کنید.
سه‌شنبه ۲۳ آذر: اوج بارش شهابی جوزایی
بارش شهابی جوزایی یکی از دو بارش شهابی تضمین‌شده هر سال است. شهاب‌های این بارش از برخورد ذرات بجامانده از سیارک «۳۲۰۰ فایتون» با جو زمین ایجاد می‌شوند. این سیارک هر ۱,۴ سال یکبار مدار خود را تکمیل می‌کند و به همین دلیل ذرات ایجاد کننده بارش شهابی به سرعت جایگزین می‌شوند و نرخ ساعتی شهاب‌ها (ZHR) تقریبا ثابت باقی می‌ماند. ذرات بجامانده از سیارک فایتون درشت‌تر از ذرات سایر بارش‌های شهابی هستند و همچنین با سرعت کمتری نسبت به بارش‌های دیگر به جو زمین برخورد می‌کنند. این دو دلیل باعث می‌شوند شهاب‌های بارش جوزایی پرنور تر و کندتر باشند و در نتیجه ساده‌تر دیده شوند. کانون این بارش در آسمان، صورت فلکی دوپیکر (جوزا، Gemini) حدود ساعت ۲ بامداد ۲۳ آذر به نزدیکی سَرسو ( بالای سر) می‌رسد و این بهترین زمان برای مشاهده بارش شهابی است؛ ولی امسال ماه (با ۷۷ درصد سطح روشن) از زمان غروب آفتاب تا حدود ساعت ۲:۳۰ به وقت محلی در آسمان حضور دارد و شهاب‌های کم نور را محو می‌کند. بنابراین بهترین زمان برای مشاهده بارش جوزایی امسال پس از غروب ماه تا یک ساعت پیش از طلوع آفتاب است. اگر از منطقه‌ای دور از آلودگی نوری تماشاگر این بارش باشید، می‌توانید حدود ۱۲۰ شهاب در هر ساعت ببینید.
ولی اگر از درون شهر‌ها به نظاره شهاب‌های این بارش می‌نشینید یا تجربه رصد بارش‌های شهابی را ندارید، توصیه می‌کنیم حضور ماه و بهترین ساعت رصد را فراموش کنید و از ساعاتی پیش از نیمه‌شب در ۲۲ آذر، برای حداقل یک ساعت در محیطی با افق تا حد امکان باز به آسمان خیره شوید. راحتی در زمان رصد بسیار به شما کمک می‌کند، بنابراین یک زیرانداز ضخیم برای نشستن یا دراز کشیدن و لباس گرم با خود به همراه داشته باشید. در آسمان شهری احتمالا می‌توانید تعداد انگشت‌شماری از پرنور ترین و زیباترین شهاب‌های این بارش را در یک ساعت رصد خود مشاهده کنید. حضور یک یا چند همراه، لذت رصد را چند برابر خواهد کرد و ممکن است به کمک هم شهاب‌های بیشتری ببینید.
به یاد داشته باشید که برای رصد بارش شهابی به هیچ ابزاری اپتیکی نیاز نخواهید داشت و مهم‌ترین ابزار شما برای موفقیت، صبرتان خواهد بود.
یکشنبه ۲۸ آذر: ماه کاملسه‌شنبه ۳۰ آذر: انقلاب زمستانی
انقلاب زمستانی لحظه‌ای است که قطب جغرافیایی هر نیمکره زمین بیشترین فاصله زاویه‌ای را با خورشید دارد. در این زمان شاهد طولانی‌ترین شب در آن نیمکره خواهیم بود. در نیمکره شمالی این رویداد هر ساله در ۳۰ آذر یا ۱ دی اتفاق می‌افتد. هم‌زمان با این رویداد در برخی از شهر‌های مدار شمالگان در کشور‌های اسکاندیناوی، روسیه و کانادا پدیده «شب‌های قطبی» روی می‌دهد که خورشید برای حداقل یک روز هیچگاه طلوع نمی‌کند.
امسال انقلاب زمستانی در ساعت ۱۹:۲۹ سه‌شنبه ۳۰ آذر اتفاق می‌افتد.
دنباله‌دار لئونارد (C/2021 A1 Leonard):
ظهور دنباله‌دار‌های پرنور، پدیده رایجی نیست. ممکن است چندین سال سپری شود تا دنباله‌داری قابل روئیت با چشم غیرمسلح در آسمان ظاهر شود. بنابراین باید از هر فرصت بدست آمده نهایت استفاده را برد.
از زمانی که دنباله‌دار C/2020 F3 Neowise نمایش خیره‌کننده‌ای در آسمان داشت، تنها یک سال می‌گذرد. ولی پیش از آن آخرین بار که دنباله‌داری به مرز دید چشم غیرمسلح رسید، مربوط به سال ۲۰۱۵ و دنباله‌دار C/2014 Q2 Lovejoy بود.
در آخرین روز‌های پاییز امسال دنباله‌دار جدیدی مهمان آسمان خواهد بود. دنباله‌دار جدید که C/2021 A1 Leonard نام‌گذاری شده، در ۳ ژانویه سال ۲۰۲۱ توسط گرِگ لئونارد از رصدخانه مانت لمون کشف شد. براساس محاسبات، این دنباله‌دار در گذشته دارای مداری بیضوی با دوره ۸۰ هزار ساله بوده و ۴۰ هزار سال گذشته را از فاصله ۳۷۰۰ واحد نجومی (هر واحد نجومی برابر با فاصله زمین تا خورشید است) در سفر به سمت خورشید سپری کرده است. پس از رسیدن به حضیض مداری (نزدیک ترین فاصله از خورشید) در ۱۳ دی سال جاری، مدار آن به شکل هایپربولیک تغییر کرده و از منظومه شمسی خارج خواهد شد. این دنباله‌دار هم اکنون (۲ آذر) در فاصله بین مدار مریخ و زمین قرار دارد و در افق صبحگاهی در صورت فلکی «تازی‌ها» از قدر ۷,۹ می‌درخشد و می‌توان با دوربین دوچشمی یا تلسکوپ‌های کوچک آن را مشاهده کرد.
تصویری از دنباله‌دار لئونارد که هفته گذشته ثبت و در APOD ناسا منتشر شده است. (برای مشاهده در اندازه اصلی روی تصویر کلیک کنید)
قدر
قَدر، مقیاسی عددی برای سنجش روشنایی اجرام آسمانی است. قدر ظاهری روشنایی است که یک ناظر، بسته به فاصله خود از آن جرم مشاهده می‌کند و لزوما به معنای درخشنده‌تر بودن آن نیست. هرچه مقدار عددی قدر کمتر باشد، آن جرم پرنور تر دیده می‌شود. با کاهش یک واحد قدر، جرم ۲,۵ برابر درخشنده‌تر می‌شود.
قدر ظاهری خورشید در آسمان ۲۶,۷۴- ، ماه کامل ۱۲,۹- ، سیاره زهره در بیشترین درخشندگی ۴,۹۲- و پرنور ترین ستاره آسمان، شباهنگ ۱,۴۷- است. کم‌سو ترین اجرام قابل مشاهده با چشم غیرمسلح در آسمانی بدون آلودگی نوری، باید حداقل از قدر ۶,۵+ باشند.
دنباله‌دار لئونارد در روز ۲۱ آذر به نزدیک‌ترین فاصله خود از زمین یعنی ۰,۲۳ واحد نجومی (۹۰ برابر فاصله ماه تا زمین) می‌رسد و بنابر پیش‌بینی‌ها با بیشترین روشنایی خود از قدر ۴ خواهد درخشید . البته ممکن است به دلیل پدیده «پراکندگی به جلو» درخشندگی این دنباله‌دار بیشتر شده و به قدر ۱+ نیز برسد که برای یک دنباله‌دار درخشندگی قابل‌توجهی محسوب می‌شود.
دنباله‌دار‌ها در اوج درخشندگی خود معمولا فاصله کمی از خورشید و ارتفاع کمی در افق دارند و این موضوع باعث دشواری رصد آن‌ها در روشنایی گرگ و میش می‌شود؛ ولی دنباله‌دار لئونارد تا روز ۲۱ آذر مسیری تقریبا عمود بر خط افق دارد و این یعنی حتی تا یک روز پیش از اوج درخشش، در ارتفاع مناسبی برای رصد قرار خواهد داشت.
نقشه راهنمای رصد دنباله‌دار لئونارد از ۱۵ تا ۲۱ آذر
نقشه راهنمای رصد دنباله‌دار لئونارد از ۲۲ تا ۲۸ آذر؛ دنباله‌دار در روز ۲۷ آذر واقعا از فاصله بسیار نزدیک ۰,۰۲۸ واحد نجومی از سیاره زهره عبور خواهد کرد و آنچه از زمین مشاهده می‌شود صرفا یک خطای دید نیست.
پس از ۲۱ آذر، دنباله‌دار از افق صبحگاهی به افق شامگاهی منتقل شده و پس از غروب آفتاب در ارتفاع کمی از افق به مسیر خود ادامه می‌دهد. پس از این روز، درخشندگی دنباله‌دار هر روز کمتر می‌شود ولی تا زمان رسیدن به حضیض مداری خود در ۱۳ دی همچنان وضعیت مناسبی برای رصد دارد. با توجه به شرایط بالا، بهتر است سختی بیدار شدن پیش از طلوع آفتاب را به جان بخرید تا از دیدن این دنباله‌دار محروم نشوید.
شبیه‌سازی نمای عبور دنباله‌دار لئونارد از نزدیکی خوشه ستاره‌ای کروی M3 در صورت فلکی گاوران روز ۱۲ آذر، در میدان‌دید یک درجه‌ای یک تلسکوپ
چند توصیه برای رصد دنباله‌دار لئونارد:
پیدا کردن یک دنباله‌دار برای رصدگری کم‌تجربه چالش‌برانگیز خواهد بود. اولین قدم در مسیر رصد دنباله‌دار، تصحیح تصویر ذهنی‌تان از آن است. تصور خود برای دیدن دنباله‌ای بلند و باشکوه در آسمان را فراموش کنید. دنباله‌دار‌هایی با درخشندگی کمتر از قدر ۲ از درون شهر‌ها با چشم غیرمسلح بسیار محو دیده شده و بیشتر طول دنباله آن‌ها در آلودگی نوری پنهان می‌شود.
همچنین باید جهت درست برای جستجو در آسمان را پیدا کنید. نقشه‌های راهنمای این مقاله به شما کمک می‌کنند که بخت خود را برای پیدا کردن دنباله‌دار در آسمان افزایش دهید. همچنین می‌توانید با استفاده از اپلیکیشن‌های شبیه‌ساز آسمان مانند Stellarium Mobile و جستجوی عبارت Leonard یا C/2021 A1، به کمک سنسور گوشی هوشمندتان جهت آن را بیابید.
در پایان لازم است یادآوری کنیم که دنباله‌دار‌ها در بسیاری از موارد رفتار‌های غیرمنتظره‌ای بروز می‌دهند و پیش‌بینی‌ها را بی‌اعتبار می‌کنند. گاهی بسیار درخشان‌تر از انتظار ظاهر می‌شوند و گاهی ناامیدمان می‌کنند. بنابراین دنبال کردن اخبار آن‌ها و به‌روز کردن اطلاعات در روز‌های منتهی به اوج درخشش دنباله‌دار ضروری است. در صورتی که دنباله‌دار لئونارد درخشنده‌تر از پیش‌بینی‌ها ظاهر شود، در مقاله مستقلی اخبار جدید آن را با شما کاربران دوست‌دار ستاره‌شناسی در زومیت به اشتراک می‌گذاریم.
اگر به مقاله‌های راهنمای رصد آسمان شب علاقه دارید، دیدگاه خود را برای بهتر شدن آن با زومیت به اشتراک بگذارید.
در این مقاله، مهم‌ترین رویدادهای نجومی آذر ۱۴۰۰، از ظهور دنباله‌دار لئونارد تا اوج بارش شهابی جوزایی و چگونگی رصد آن‌ها را مرور می‌کنیم.