قدرت فرهنگ از نگاه دبیر شورایعالی انقلاب فرهنگی/ از وضعیت سند مهندسی فرهنگی تا راه جلوگیری از انحطاط خانواده
گروه دانشگاه خبرگزاری فارس؛ «فرهنگ» را مجموعه‌ای از باورها، عقاید، خلقیات و عادات می‌دانند که فرد آن را از جامعه اطرافش فرا می‌گیرد و هر منطقه یا کشوری فرهنگ متفاوتی نسبت به جای دیگر دارد.
به طور کلی می‌توان گفت فرهنگ تجلی کمال و تعالی در انسان و جامعه و نمایانگر رفتارها و باورهای نهادینه در جامعه است.
مقام معظم رهبری نیز بارها در فرمایشات خود بر موضوع فرهنگ تأکید داشتند و در بیانات خود در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز فرمودند: «فرهنگ هویت یک ملت است، ارزشهای فرهنگی روح و معنای حقیقی یک ملت است، همه چیز مترتب بر فرهنگ است. فرهنگ حاشیه و ذیلِ اقتصاد نیست، حاشیه و ذیلِ سیاست نیست، اقتصاد و سیاست حاشیه و ذیل بر فرهنگند؛ به این باید توجه کرد.
نمی‌توانیم فرهنگ را از عرصه‌های دیگر منفک کنیم؛ همین‌طور که اشاره کردند، [اینکه] ما گفتیم مسائل اقتصادی و مسائل گوناگون مهم پیوست فرهنگی داشته باشد، معنای آن همین است؛ معنای آن این است که یک حرکت اساسی که در زمینه‌ی اقتصاد، در زمینه سیاست، در زمینه سازندگی، در زمینه فناوری، تولید، پیشرفت علم میخواهیم انجام بدهیم، ملتفت لوازم فرهنگی آن باشیم. گاهی اوقات انسان در یک کاری وارد میشود، یک کار اقتصادی انجام میدهد، [اما] لوازم آن و تبعات فرهنگی آن را توجه ندارد. بله، کار کار بزرگی است؛ کار اقتصادی بزرگی است، منتها بر آن مترتب میشود لوازمی و تبعاتی که برای کشور ضرر دارد؛ فرهنگ این‌جوری است. باید در همه‌ی مسائل آن نکته‌ی فرهنگی را در نظر داشت و نگذاریم که این از یاد برود.
فرهنگ، برنامه‌ریزی هم لازم دارد؛ نباید انتظار داشت که فرهنگ کشور – چه فرهنگ عمومی؛ چه فرهنگ نخبگانی، دانشگاه‌ها و غیره و غیره – به خودىِ خود خوب بشوند و پیش بروند؛ نه، این برنامه‌ریزی میخواهد. حالا مسئله‌ی نظارت و رصد و این چیزها را عرض خواهیم‌کرد؛ نمیشود مسئولین کشور مسئولیتی احساس نکنند در زمینه هدایت فرهنگی جامعه.
دولت و مسئولان موظفند که توجه کنند به جریان عمومی فرهنگ جامعه؛ ببینند کجا داریم میرویم، چه دارد اتفاق میافتد، چه چیزی در انتظار ما است؛ اگر چنانچه مزاحماتی وجود دارد، آنها را برطرف کنند؛ جلوی موانع را، عناصر مخرب را، عناصر مفسد را بگیرند.»
مقام معظم رهبری در صحبت‌های دیگر خود نیز فرموده اند: «صلاح فرهنگ عمومی از همه کارها مهم‌تر است؛ چون این کار، محور همه کارهای دیگر است».
این فرمایشات نشان دهنده اهمیت فرهنگ و ضرورت توجه به آن از دیدگاه مقام معظم رهبری است.
در این زمینه می‌توان ۱۰ فرمان مقام معظم رهبری درباره فرهنگ را نیز مرور کرد.
مقام معظم رهبری می‌فرمایند:
«ما مسئولیت شرعی داریم، مسئولیت قانونی داریم در قبال فرهنگ کشور و فرهنگ عمومی کشور.
دولت و مسئولان موظفند که توجه کنند به جریان عمومی فرهنگ جامعه؛ ببینند کجا داریم میرویم، چه دارد اتفاق میافتد، چه چیزی در انتظار ما است؛ اگر چنانچه مزاحماتی وجود دارد، آنها را برطرف کنند.
فرهنگ یک ملت است که می‌تواندآن ملت را پیشرفته، عزیز، توانا، عالم، فناور، نوآور و دارای آبروی جهانی کند.
فرهنگ، اساس کار ماست. در واقع فرهنگ با همه شعب آن، یعنی علم و ادبیات و غیره، روحِ کالبد هر جامعه است.
در فرهنگ و در اخلاق عمومی مردم، روز به روز بایستی تحول صورت گیرد و پیشرفت حاصل گردد.
فرهنگ یعنی باورهای مردم، ایمان مردم، عادات مردم، آن چیزهایی که مردم در زندگی روزمره با آن سر و کار دائمی دارند و الهام‌بخش مردم در حرکات و اعمال آنها است؛ فرهنگ این است؛ این پس خیلی اهمیت دارد.
اگر بخواهیم مصرف تولیدات داخلی به معنای واقعی کلمه تحقق پیدا کند باید فرهنگ [مصرف] تولید داخلی در ذهن مردم جا بیفتد. اگر بخواهیم مردم اسراف نکنند، بایستی این باور مردم بشود؛ این یعنی فرهنگ.
در عالم فرهنگ بایستی گره‌گشایی کرد، بایستی حقیقت را باز کرد، بایستی گره‌های ذهنی را باز کرد. و این تبیین لازم دارد، یعنی همان کار انبیاء؛ فصاحت و بلاغتی نیز در بیان لازم است.
از استقلال سیاسی و استقلال اقتصادی بالاتر، «استقلال فرهنگی» است؛ یعنی فرهنگِ استقلال، اعتقاد و ایمان به استقلال. مهم این است که با هر نوع وابستگی مقابله شود. یک ملت به این نقطه که رسید دیگر هیچ مشکلی ندارد.
در باب فرهنگ، سیاست کلی کشور باید عبارت باشد از حفظ و پرداخت و وابستگی شدید و کامل به فرهنگ ملی.»
* اهمیت فرهنگ از نگاه دبیر شورایعالی انقلاب فرهنگی
با توجه به تأکیدات مقام معظم رهبری بر ضرورت توجه مسوولان به امر فرهنگ در کشور، با سعیدرضا عاملی دبیر شورایعالی انقلاب فرهنگی که مسوولیت سند مهندسی فرهنگی را نیز برعهده دارد، گفت‌وگو کردیم تا اهمیت فرهنگ را از دیدگاه دبیر شورایعالی انقلاب فرهنگی نیز بدانیم.
فارس: حضرتعالی در جلسه‌ای فرموده بودید که قدرت فرهنگ از قدرت سیاست و اقتصاد بالاتر است، در این باره توضیح دهید که چطور فرهنگ می‌تواند از سیاست و اقتصاد قدرتمندتر باشد.
عاملی: بله، به نظر من یک فرهنگ قوی می تواند سیاست و اقتصاد را هم به قدرت برساند، البته در یک دوره سیاست را محور قدرت می دانستند و در دوره دیگر مارکسیست ها اقتصاد را مایه قدرت عنوان میکردند اما با روی کار آمدن انقلاب اسلامی و با مشاهده ذکاوت امام خمینی در کنار قدرت مردم این عقاید از میان رفت و فرهنگ قدرت خود را نشان داد. رهبر حکیم انقلاب نیز با صراحت تمام بر مرکز بودن جایگاه فرهنگ نسبت به اقتصادی و سیاست نه تنها تاکید کرده‌اند بلکه در ظرفیت‌سازی های ملی به آن توجه کرده‌ند.
فارس: به چه صورت؟
عاملی: در آن روزها یعنی سال ۱۳۵۷وقتی به کوچه و خیابان نگاه می کردیم قدرت فرهنگ را می دیدیم به این صورت که امام(ره) می‌فرمودند مردم برای خدا قیام کرده‌اند و «قدرت ما می توانیم» را به جامعه القا کردند و مردم هم با همین قدرت توانستند سطنت پهلوی را با همه عرض و طولش واژگون کنند.
ما در این زمان نیز وظیفه تقویت انگیزه‌های این نسل به سمت فرهنگ متعالی را برعهده داریم، باید بتوانیم خطرات دوری از فرهنگ اسلامی و حرکت به سمت فرهنگ مبتذل غربی را به نسل جدید نشان دهیم، بحران هویت و ظهور هویت‌های متزلزل نسل جوان ما را از فرهنگ غنی خود و از زندگی پاک و سالم دور می کند.
* ارکان مهم سرمایه فرهنگی یک جامعه کدامند
فارس: با این وجود می توان مردم را به عنوان مهم ترین سرمایه فرهنگی یک جامعه به حساب آورد.
عاملی: می‌توان گفت سرمایه فرهنگی، منبع غنی شده‌ای است که به لحاظ اجتماعی معجزه می کند، رکن اول و ماندگار سرمایه فرهنگی، ایمان به خداست که آثار قوت و ضعف آن در همه قلمروهای فرهنگ مشهود است. ایمان به امامت و ولایت رکن مهم دوم سرمایه فرهنگی است که هدفمند فرهنگی را تقویت و نظام و الگوی مناسبی برای مسیر زندگی فراهم می‌سازد. بطور حتم توانمند علمی و مهارتی و تقویت احساس موفقیت و برخورداری از حقوق و مزیت های فرهنگی در اقلیم فرهنگی جمهوری اسلامی ایران منبع مهم و کلیدی در سرمایه فرهنگی است. روح این حرکت امید به زندگی است. نا امید کردن مردم گناه بزرگی است و مقام معظم رهبری نیز فرموده اند هر که مردم را نا امید کند در جبهه دشمن قرار دارد.
فارس: نا امید کردن از چه منظر گناه بزرگی است؟ این کار چه آسیبی برای جامعه در بر دارد؟
عاملی: ناامیدی موجب سکون، عدم تحرک فردی و اجتماعی به سمت رشد و پیشرفت و کند شدن چرخه پویای علم و فرهنگ می شود. ناامیدی هم امر ذهنی است و هم امر برخواسته از واقعیت های تجربه شده اجتماعی است. باید جلوی عرصه های ناامید کننده را هم در فکر و اندیشه و هم در عمل گرفت. وقتی فردی نگاه منفی بین داشته و نا امیدی را به جامعه القا می‌کند رفته رفته این نگاه به صورت فرهنگ در می‌آید و جامعه به طور کلی بی حس و حال میشود، حال اگر فردی نگاه مثبت بین داشته و روحیه امیدواری را در میان مردم نهادینه کند جامعه به شور و شوق می‌رسد. این امر مستلزم اصلاح سازکارهای مدیریت اجتماعی و آسیب شناسی روندها و رویه‌ها، ساخت تولید رسانه‌های داستانی که امیدآفرین باشد و تجربه های بصری موفقیت را افزایش دهد، می‌باشد.
* چگونه فردی مثبت‌بین باشیم؟
فارس: به چه صورت می توانیم مثبت بین باشیم و امیدواری را به دیگران منتقل کنیم؟
عاملی: مثبت اندیشی و امیدواری لازم و ملزوم یکدیگرند. مثبت اندیشه به نگاه به زندگی و فلسفه زندگی باز می گردد. لذا کسی که زندگی را فرصت برای کار و تلاش و عمل صالح می‌بیند، و باور به جهان جاودانه دارد، همه تلاش را به سمت کار و موفقیت پیش می‌برد. موفقیت خود مددکار عقل و تسریع کننده چرخه تقویت سرمایه اجتماعی است لذا تمام زیرساخت های موفقیت آموزشی، شغلی، مهارتی و توسعه و پیشرفت فردی و اجتماعی را باید فراهم کرد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی، انقلاب را یک سرمایه برای بشریت معرفی کرده و می‌فرمایند انقلاب اسلامی به دلیل ایجاد یک جریان اجتماعی انقلابی یک سرمایه به شمار می‌رود چرا که جهان وام دار چنین جریاناتی است، شما دقت کنید تمام کسانی که بعد از انقلاب اسلامی در برابر استعمار جهانی ایستاده‌اند از انقلاب اسلامی ما الگوبرداری کردند و به همین دلیل جهان وام‌دار چنین جریانات انقلابی است.
از سوی دیگر مقام معظم رهبری به داشته های مردم ما تأکید دارند و همواره ظرفیت‌های علمی را به ما گوشزد می کنند که این مساله نیز نوعی ایجاد امیدواری و مثبت بینی است، می توان گفت که مقام معظم رهبری خودشان معمار نقشه مهندسی فرهنگی هستند.
* از سند مهندسی فرهنگی چه خبر
فارس: از سند مهندسی فرهنگی نیز بگویید.
عاملی: سند مهندسی فرهنگی کشور در سال های ۹۱ و ۹۳ از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب و از سوی دو رئیس جمهوری ابلاغ شد.
یکی از راهبردهای سند مهندسی فرهنگی این است که برش استانی به عنوان یک تکلیف در نظر گرفته شود از این رو برای ایجاد ساز و کار لازم، راهبری سند به عهده شورای فرهنگ عمومی گذاشته شد، بنابراین این موضوع به ریاست نماینده رهبر انقلاب در استان‌ها و نیابت استاندار اداره میشود، سند هر استان با مدیریت مسوولان استانی تهیه می شود چرا که معتقدیم برای ایجاد انگیزه در اجرای سند مسوولان هر استان خودشان باید سند را تهیه کنند، براساس دستور رئیس جمهور باید تا پایان سال سند ۳۲ استان نهایی شود.
در سند مهندسی فرهنگی به برنامه‌ریزی، اضلاع فرهنگ، هم افزایی در ظرفیت‌ها و ضرورت تقسیم کار در حوزه فرهنگ توجه شده است.
* هزار میلیارد تومان اعتبار برای سند مهندسی کشور در ۳۲ استان
فارس: منابع برای انجام این کار تأمین شده است؟
عاملی: حدود هزار میلیارد تومان اعتبار برای سند مهندسی کشور در ۳۲ استان در نظر گرفته شده است که البته تا کنون تخصیصی صورت نگرفته است و در فرآیند ایجاد سازوکارهای اطمینان بخش برای به هزینه گرفتن اعتبارات در مسیر اسناد استانی مهندسی فرهنگی است. در این نگاه یک نوع توجه کانونی به نظام مسائل و چالش های اساسی در حوزه فرهنگ در استان های کشور است. لذا شورای فرهنگ عمومی طی فرآیند پژوهشی از میان ۳۰ مسئله اساسی استان، پنچ مسئله را در محور کانونی خود قرار می دهد و به استناد سند مهندسی فرهنگی راهبردها و برنامه اقدام و نگاشت نهادی اجرایی ساز تدوین می شود، تاکنون در ۹ استان برش استانی نهایی و رونمایی شده است.
* نقش مسوولان بالادستی در توسعه فرهنگ
فارس: بنابراین نقش مسوولان بالادستی در توسعه فرهنگ کمرنگ نیست.
عاملی: حکومت نقش اساسی و درجه یک در توسعه و تقویت زیرساخت‌های فرهنگ دارد، در عین حال سرمایه فرهنگی ما مردم و نهادهای مردم نهاد هستند و تدوین برش های استانی یک نوع مرکززدایی از نظام برنامه ریزی فرهنگی به حساب می‌آید. خوشبختانه همچون رهبر حکیم انقلاب، نگاه رئیس جمهور محترم و معاون اول رئیس جمهور به فرهنگ نیز یک نگاه راهبردی است و نقش فرهنگ در تقویت ارزشهای الهی، سبک زندگی سالم، برخورداری از ظرفیت برای اقتصادی و سیاست قدرتمند در این نگاه بسیار پررنگ است.
باید داشت منطق جنگ نرم، غلبه فرهنگی و بی قدرت کردن فرهنگ اسلامی و ایرانی است. دشمنان ما می‌خواهند ما را در حوزه فرهنگ شکست بدهند که ما باید در این حوزه بتوانیم توانمند فرهنگی و تقویت سرمایه فرهنگی و سرمایه اجتماعی را بعنوان یک هدف دارای اولویت دنبال کنیم.
* تبادل فرهنگ بین جوامع مختلف از طریق فضای مجازی
از سوی دیگر باید توجه داشت که فضای مجازی، ارتباط کشورها را به هم نزدیک کرده و راه را برای حرکت فرهنگ سایر کشورها باز گذاشته است، به طور مثال فرهنگ غربی که شکست‌های زیادی را هم داشته است به سایر کشورها تسری یافته و جوامع را به رهاسازی از هر نوع قید و بندی تشویق می‌کند که این نوع فرهنگ در هر جامعه زیان بار است و کیفیت زندگی سالم را که منشاء سلامت و آرامش اجتماعی است، ضعیف می کند. نمونه فرهنگ ضعیف را در افزایش طلاق، افزایش اعتیاد، مد‌گرایی و کالائی شدن زندگی می توان جستجو کرد.
فارس: علت این اتفاق چیست؟
عاملی: فرهنگ غربی پایبندی و وفاداری زن و شوهر را ضعیف می کند و با رسوخ این فرهنگ در کشور ما به مرور زمان شاهد افزایش طلاق، افزایش خانواده‌های تک سرپرستی و توسعه پرخاشگری اجتماعی خواهیم بود.
فارس: راه حل این موضوع چیست؟
عاملی: باید در امر به معروف و نهی از منکر قوی تر عمل کنیم، معروف را باید با خوبی، تدبیر و حکمت ارائه کنیم و از بدی با زبان نیکو جلوگیری کنیم تا دیگران به سمت فرهنگ اسلامی حرکت کنند، به طور کلی باید با جنس نگاه مقام معظم رهبری این کار را انجام دهیم یعنی جنس دلسوزی والدین نسبت به فرزندان.
در غرب اینگونه است که هر زمان فرزندان به سن قانونی می رسند پدر و مادر دیگر مسوولیتی در قبال آنان ندارند و فرزندان به سمت زندگی مستقل رهنمون می‌شوند اما در جامعه ما اینچنین نیست و پدر و مادر تا زمانی که خودشان و فرزندشان زنده هستند در برابر آنها احساس مسوولیت می‌کنند، بنابراین می‌توان گفت خانواده بهترین و موثرترین نهاد و مجموعه برای تقویت معروف و ضعیف شد منکر است. با توجه به تقویت فردیت و نگاه مقایسه ای می توان گفت امروز عرضه درست معروف و خسارت بار بودن منکرات در جامعه در اولویت قرار دارد.
امروز از هر روز گذشته به تقویت عقلانیت فردی و عقلانیت اجتماعی نیازمندتر هستیم. عقل توانمند به سمت پلیدی نمی رود. عقل یک نوع نظام شناختی و انگیزشی برای مهار انسان و هدف گذاری‌های مفید و موثر برای بهبود کیفیت زندگی و سلامت اجتماعی است. عقلانیت در کنار توحید و ولایت، یک نوع توانمندی بالنده است که منشاء تاب‌آوری دینی و بهبود مسیر زندگی میشود.
پایان پیام/