امکان نمایش آثار مخازن موزه ها، از شعار تا اجرا
باوجود تاکید وزیر میراث فرهنگی بر نمایش آثار مخازن موزه‌ها، به نظر می‌رسد انجام این کار نه ممکن است و نه مطلوب.
عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی یکی از وزرایی است که در طول مدت نه چندان طولانی تکیه‌اش بر مسند وزارت، سخنانی گفته که با نقدهای جدی متخصصان و فعالان حوزه مربوطه روبه‌رو شده است. یکی از صحبت‌های مطرح شده توسط ضرغامی در خصوص اهمیت و لزوم نمایش آثار مخازن موزه‌ها در ویترین و نمایش عمومی بود. ضرغامی با ذکر اینکه امکان نمایش حدود ۹۰ درصد آثار ارزشمند تاریخی خود را نداریم، بر این نکته تاکید کرده بود که جای اثر تاریخی در ویترین موزه است نه در مخزن.
این اظهارات در حالی از سوی وزیر میراث فرهنگی مطرح شد که به نمایش تمام اشیای درون مخازن موزه‌ها، نه ممکن است و نه مطلوب.
برای بررسی ابعاد فنی این موضوع و درک بایدها و نبایدهای نمایش آثار موجود در مخازن موزه‌ها، گفت و گویی با حمیدرضا تبریزیان، کارشناس ارشد باستان‌شناسی و فعال در حوزه موزهداری صورت دادیم که مشروح آن در پی می‌آید.
پس از مطرح شدن صحبت‌های عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، در خصوص بی‌توجهی به نمایش آثار موجود در مخازن موزه‌ها، اظهارنظرهای زیادی در خصوص اهمیت نمایش آثار مخازن موزه‌های کشور مطرح شده است. اصولا جایگاه اصلی و ذاتی اشیای موزه‌ای کجا است و آیا نگهداری آثار در مخازن امر اشتباهی است؟
خانه هر اثر موزه‌ای یا اثر میراث فرهنگی مخزن است. بسیاری از افراد این طور فکر می‌کنند که فضای نمایش، خانه اثر است که این‌گونه نیست. بنابراین اثر موزه‌ای به‌طور ذاتی در مخازن نگهداری می‌شود؛ یعنی یک اثر موزه‌ای همچون فرش یا گلدان، همواره در نقطه‌ای معین با شماره معین و با مکان ثابت نگهداری می‌شود. این نکته از لحاظ شناختی به آن جهت مهم است که با فهم آن می‌توان درک کرد هدف موزه در درجه اول حفظ آثار برای تمام نسل‌ها است تا بتوانیم آثار را از طریق حفاظت پیشگیرانه برای نسل‌های آینده نگهداری کنیم. نمایش آثار یکی دیگر از وظایف موزه‌ای است و همان طور هم که جناب ضرغامی گفتند بخش اعظمی از آثاری که در موزه ملی ایران و در هر موزه دیگری نگهداری می‌شوند در مخازن قرار دارند.
آیا اصولا امکان نمایش تمام آثار مخازن در موزه‌ها وجود دارد و یا به زبان دیگر آیا به نمایش درآوردن تمام آثار مخازن امری صحیح و اصولی است؟
نمایش دادن آثار در موزه با خانه تفاوت دارد. در خانه‌ها شاید در بوفه منزل بسیاری از مردم اشیایی به نمایش در می‌آید. در موزه نمی‌توان به این شکل عمل کرد و نمی‌توانیم برای مثال بگوییم یک لوح عیلامی که در موزه ملی ایران وجود دارد را بلافاصله از مخزن خارج کرده و در ویترین قرار دهیم. توجه داشته باشید که نمایش اشیا در ویترین موزه یک پروژه مالی عظیم است. یعنی تک‌تک آثار بر اساس پروتکل استاندارد موزه‌ای باید مستند نگاری شوند. مستندنگاری به این معنا است که تمام مشخصات و مختصات و ویژگی‌های اثر ثبت شده و عکسبرداری دیجیتال از اثر صورت گیرد.
همچنین باید توصیف و شناسنامه اثر نه به‌صورت ذهنی بلکه بر اساس اصطلاح‌نامه به‌طور دقیق توسط یک کارشناس نوشته شود و تعیین قدمت شود. افزون بر این موارد آسیب‌های وارده به اثر باید ثبت شوند. پس از انجام تمام این اقدامات صرفا شناسنامه مستندنگاری تهیه شده است.
به بخشی از اقداماتی که برای خروج اثر از بخش مخزن موزه باید صورت گیرد اشاره داشتید؛ چه اقدامات دیگری باید صورت گیرد تا امکان فنی خروج اثر از مخزن و نمایش آن فراهم شود؟
در قدم بعدی باید شناسنامه مرمتی اثر تهیه شود؛ یعنی مشخص شود که این شیء چند درصد آسیب دیده است و قبل از نمایش در چه شرایطی قرار دارد. آنچه ذکر شد یک پروژه است. من اطلاع ندارم در موزه ملی ایران چه تعداد اثر وجود دارد؛ اما از کل آثار کشف شده باستان‌شناسی ایران در طول سالیان گذشته در موزه ملی ایران وجود دارد. در نتیجه شناسنامه‌های فیزیکی متعددی وجود دارد. اگر هر شناسنامه علمی را به یک دانشجوی متخصص دهیم می‌توان تعیین کرد که شناسنامه هر اثر در ازای دریافت مبلغ تعیین‌شده‌ای توسط دانشجو متخصص نوشته شود.
اگر بخواهیم بر مبنای فرض و گمان صحبت کنیم چیزی حدود چهار میلیون اثر (در مخازن) وجود دارد که شاید چیزی حدود یک میلیون اثر شناسنامه دارند. بنابراین باید سه میلیون اثر شناسنامه نویسی شوند. حتی اگر برای نوشتن هر شناسنامه ۵۰ هزار تومان هم در نظر بگیریم، برای نوشتن شناسنامه تمام آثار هزینه هنگفتی لازم است.
یکی دیگر از اقداماتی که در خصوص آثار موزه‌ای پیش از نمایش باید صورت گیرد مستندنگاری اثر است؛ مستندنگاری از چه جهت اهمیت دارد و چرا تمام آثار پیش از نمایش باید حتما مستندنگاری شوند؟
توجه داشته باشید نمایش آثار بخشی از فرآیند موزه‌ای و در ادامه حفظ اثر در خزانه موزه است. برای آنکه آثار در موزه به نمایش در بیایند هر یک از آن‌ها باید به‌صورت جداگانه مستندنگاری شوند.
نکته قابل‌توجه اینکه مستندنگاری اثر را از خطر سرقت حفظ می‌کند؛ یعنی اگر اثری که مستند نگاری شده سرقت شود در هر کجای دنیا مستندات آن را ارائه دهید، اثر به شما برگردانده خواهد شد. در واقع تمام موزه‌ها موظف هستند آثاری که مستندنگاری شده را بازگردانند. در واقع مستندنگاری ثبت شناسنامه هویتی اشیای تاریخی است.
از سوی دیگر اگر اثری مستندنگاری مرمتی نشود، ممکن است اثر پس از نمایش از هم بپاشد یا آسیب ببیند. یعنی اصرار بر سر نمایش سریع آثار موزه‌ها می‌تواند آسیب‌زا باشد.
برای نمایش آثار در موزه‌ها باید چه ساز و کاری وجود داشته باشد، به عبارت دیگر برای آنکه اثری از مخزن خارج شده و به نمایش عمومی در آید، بر اساس اصول موزهداری چه مراحلی باید انجام شود؟
نمایش آثار موزه‌ای باید در قالب یک پروژه بزرگ دیده شوند. یعنی لیست اشیایی که در حال حاضر در موزه‌ها یا انبارهای موزه‌ها وجود دارد، باید احصا شود و بسته به سازوکار موزه در یک پایگاه جامع این اطلاعات ثبت شوند. در مرحله بعد باید مشخص شود که چه آثاری شناسنامه داشته و چه آثاری فاقد شناسنامه هستند. در این مرحله آثاری که فاقد شناسنامه هستند وارد فاز شناسنامه نویسی می‌شوند و آثاری که شناسنامه دارد، به‌لحاظ مرمتی معاینه می‌شوند تا مشخص شود یک تعداد مشخصی از آثار قابلیت نمایش را دارند. زمانی که مشخص شد این آثار قابلیت نمایش را دارند مشخص می‌کنیم که ملاحظات و الزامات نگهداری و نمایش آثار چیست. برای مثال، وقتی موزه لوور قصد داشت که آثارش را به موزه ملی ایران بفرستد، ابتدا ویترین‌هایش را به ایران ارسال کرد.
در خصوص امکان نمایش آثار موجود در مخازن موزه‌ها در موزه‌های دیگر و در نمایشگاه‌ها نیز همواره نکاتی مطرح شده و وزیر میراث فرهنگی خواستار آن شده که اشیای موجود در مخازن برای نمایش در نمایشگاه‌ها و موزه‌های دیگر جابه‌جا شوند. این موضوع تا چه حد شدنی است و چه الزاماتی را می‌طلبد؟
متولی بسته‌بندی، بیمه و ارسال آثار به موزه دیگر باید مشخص باشد. اگر قرار است اثر بیمه شود باید منابع تامین مالی برای بیمه اثر در نظر گرفته شود. باید مشخص شود که از چه محلی هزینه بیمه باید تامین شود. یعنی صرفا نمایش دادن اثر در یک مکان دیگر را نباید در نظر گرفت بلکه تعداد زیادی فرآیندها و استانداردهای موزه‌ای وجود دارد که باید به آن‌ها توجه شود.
سخن آخر…
نگاهی به الزامات و بایدهای نمایش آثار موجود در مخازن موزه‌ها مشخص می‌کند که به معرض نمایش در آمدن این آثار فرآیندی ساده و در دسترس نیست. از سوی دیگر نباید این‌طور تصور شود که تمام آثار موجود در مخازن باید به نمایش عمومی در آیند؛ چراکه که گاهی ممکن است خروج اثر از مخزن باعث بروز آسیب به آن شود. نگاهی به شرایط بودجه‌ای در حوزه میراث فرهنگی و اهمیت رعایت الزامات برای نمایش آثار موجود در مخازن مشخص می‌کند که صدور دستور نمایش آثار مخازن در شرایط فعلی شدنی نیست.
نظر شما در خصوص نگهداری اشیا در مخازن موزه‌ها چیست؟ آیا لزوما تمام اشیای موجود در مخازن باید به نمایش عمومی در آیند یا سالم نگه داشتن اشیای تاریخی برای نسل‌های آینده باید در اولویت باشد؟ صحبت‌های وزیر میراث فرهنگی را در خصوص نمایش آثار مخازن موزه‌ها چگونه ارزیابی می‌کنید؟