غرق شدن بخشی از تاریخ ایران باستان با آبگیری سد چم‌شیر
آبگیری قریب الوقوع سد چم‌شیر که منجر به غرق شدن محوطه تاریخی گسترده‌ای از دوره ساسانی می‌شود، انتقادات بسیاری را برانگیخته است.
سد چم‌شیر در آستانه آبگیری است و واکنش‌های فعالان میراث فرهنگی را نیز برانگیخته است؛ با آبگیری این سد، محوطه گسترده‌ای از دوره ساسانی برای همیشه غرق خواهد شد.
باستان‌شناسان با کاوش در حوضه سد «چم‌شیر» که به‌زودی آبگیری می‌شود، فرضیه استقرار فصلی زمستانی، تفرج‌گاه یا دسکره ساسانی را مطرح کردند. کاوش‌های پیشین باستان‌شناسان در این محوطه به آثاری با قدمت بیش از ۱۶ تا ۱۰ هزار سال از دوره‌های فراپارینه سنگی و همچنین دوره‌های نوسنگی، عیلام میانه و اسلامی رسیده بود.
سد «چم‌شیر» در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر دوگنبدان در استان کهگیلویه و بویراحمد و روی رودخانه زهره در مراحل پایانی ساخت قرار دارد و شمارش معکوس برای آبگیری آن نگرانی‌ها را درباره تکرار یک فاجعه دوچندان کرده است؛ سدی که روی سازند گچساران، یعنی همان سازندی که سد گتوند روی آن بنا شده، ساخته شده است. اکنون سد چم‌شیر در آستانه آبگیری است و واکنش‌های فعالان محیط زیست و البته کنشگران میراث فرهنگی را نیز برانگیخته است؛ با آبگیری این سد، محوطه گسترده‌ای از دوره ساسانی برای همیشه غرق خواهد شد.
در سال ۱۳۹۶ در نتیجه گمانه‌زنی و ارزیابی اولیه باستان‌شناسان در محدوده آبگیری سد چم‌شیر، ۱۲۰ محوطه باستانی شناسایی شد. کاوشگران همچنین، استقرارگاه‌های موقت زیادی متعلق به عشایر کوچ‌رو را شناسایی کرده‌اند.
به گفته محمدتقی عطایی، سرپرست هیئت فصل اول گمانه‌زنی نجات‌بخشی قدیمی‌ترین شواهد به‌دست آمده از حوضه آبگیر سد چرم‌شیر در شهرستان گچساران به دوره «فراپارینه سنگی»، در حدود ۱۶ هزار تا ۱۰ هزار سال پیش مربوط می‌شود. سپس با وقفه‌ای طولانی، شواهد اندکی از استقرارگاهی از اواخر دوره نوسنگی به‌دست آمده که متعلق به شش هزار سال قبل است. از دیگر کشفیات باستان‌شناختی در محدوده‌ی این سد می‌توان به استقرارگاهی از دوره «عیلام میانه» اشاره کرد که دارای هر دو سنت سفالگری شوشانی و انشانی است. اگرچه چند دژ و قلعه از دوره‌ی پسا-هخامنشی و ساسانی اهمیت این محدوده را در دوره‌های مذکور نشان می‌دهند اما اوج توجه به این منطقه در قرون میانه اسلامی بوده که نشان از تراکم جمعیتی بالایی در منطقه دارد.
نظر این باستان‌شناس بر آن بود که محدوده سد «چم‌شیر» قابلیت بالایی برای پاسخگویی به برخی از مبهم‌ترین مسائل باستان‌شناسی ایران درباره کوچ‌نشینان دوره‌های مختلف خواهد داشت.
با وجود آن‌که در گمانه‌زنی‌های اولیه ۱۲۰ محوطه باستانی در حوضه آبگیر سد چم‌شیر شناسایی شد، اما کاوش‌های نجات‌بخشی فقط در بخشی از این محوطه‌ها انجام شد. در آخرین کاوش که تیرماه ۱۴۰۱ آغاز شد به چهار متخصص باستان‌شناسی ۳۴ روز فرصت داده شد تا کاوش‌های نجات‌بخشی و مستندنگاری‌ها را تکمیل کنند.
سعید امیرحاجلو، سرپرست هیئت باستان‌شناسی کاوش محوطه تاریخی شماره ۱۰۶ در حوضه آبگیر سد چم‌شیر، اکنون گزارشی از آخرین نتایج کاوش در این محوطه باستانی ارائه کرده است که بر اساس یافته‌های کاوشگران، گفت:
در مطالعات فاز میدانی و کاوش محوطه ۱۰۶، شواهدی از جمله ساختارهای معماری سنگی، قطعات سفال دوران ساسانی تا سده‌های میانی اسلامی، اشیاء سنگی و شیشه‌ای شناسایی و مستندنگاری شد.
او افزود:
بر پایه تقدّم و تأخر ساختارها، عمق پیدایش ساختارها، شیوه ساخت‌وساز، اختلاف پهنای دیوارها، نوع مصالح و مواد فرهنگی در لایه‌های هم‌سطح، به نظر می‌رسد نخستین دوره معماری در این محوطه، متعلّق به دوره ساسانی است که بازسازی‌هایی را در دو فاز نشان می‌دهد و ساختارهایی منظم با قلوه‌سنگ، ملاط گچ و اندود گچ شکل گرفته است.
استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس همچنین اظهار کرد:
درباره چیستی و نوع استقرار در محوطه ۱۰۶ در عصر ساسانی، با توجه به کیفیت ساختارهای معماری، چشم‌انداز جغرافیایی پیرامون محوطه و وجود دو استودان در صخره‌های جنوبی مشرف به محوطه، می‌توان فرضیه‌های استقرار فصلی زمستانی، تفرّج‌گاه یا یک دسکره ساسانی را مطرح کرد.
این باستان‌شناس افزود:
پس از آن، جوامع نیمه یکجانشین در سده‌های میانی اسلامی، به ساخت‌وساز روی دیوارهای کهن‌تر اقدام کرده‌اند. ساختارهای سنگی با ملاط گل، چیدمان نامنظم‌تر و پهنای متغیر دیوارها به این دوره از استقرار تعلّق دارند.
امیرحاجیلو یادآور شد:
کاوش محوطه تاریخی شماره ۱۰۶ در محدوده آبگیر سد چم‌شیر در شهرستان گچساران در قالب طرح ارتباط با جامعه و صنعت و بر اساس تفاهم‌نامه‌ای میان دانشگاه تربیت مدرس و پژوهشگاه میراث فرهنگی انجام شد و فاز میدانی آن با هدف «نجات‌بخشی و مستندنگاری شواهد باستان‌شناختی منقول و غیرمنقول به‌منظور شناخت ویژگی‌های فرهنگی، تبیین کاربری‌ها، گاه‌نگاری و حفاظت از آثارِ قابلِ حفاظت محوطه» به اجرا درآمد.
این باستان‌شناس افزود:
در فاز کتابخانه‌ای و نظری، مطالعاتی با هدف «تبـیین اهمیت و جایگاه محوطه در سلسله مراتبِ استقرارهای نواحی پیرامون رودخانه زهره و تبیین الگوهای معیشت جوامع محلی در این ناحیه در دوران ساسانی و اسلامی» در دست انجام است و بر اساس آن تفاهم‌نامه، تا اردیبهشت ۱۴۰۲ در جریان خواهد بود.
رحیم دادی‌نژاد، معاون میراث فرهنگی کهگیلویه و بویراحمد پیش‌تر گفته بود که آثار کشف‌شده از کاوش‌های چم‌شیر پس از مرمت به موزه یاسوج منتقل می‌شود.